به گزارش خبرگزاری تسنیم از کرج، با توسعه شهرنشینی و گسترش فزاینده ساخت‌وسازهای مدرن، سیمای بسیاری از شهرها و روستاهای کشور به‌سرعت در حال تغییر است. توسعه‌ای که اگرچه در ظاهر با هدف بهبود زیرساخت‌ها، رفاه عمومی و پاسخ‌گویی به نیازهای روزآمد صورت می‌گیرد، اما در بسیاری از موارد، ریشه‌ها، هویت فرهنگی و میراث تاریخی مناطق را به خطر انداخته است.
معماری سنتی ایران، با ظرافت‌های منحصربه‌فرد خود، تنها یک سبک ساخت‌وساز نیست؛ بلکه زبانی برای روایت تاریخ، باورها و سبک زندگی مردمان یک سرزمین است. از بادگیرهای یزد و ایوان‌های قاجاری گرفته تا خانه‌های خشتی و آجری شمال و جنوب کشور، همه و همه نمادهایی از هماهنگی انسان با طبیعت، اقلیم، فرهنگ و هنر بومی هستند.
بااین‌حال، توسعه فیزیکی اغلب بدون در نظر گرفتن اصول معماری بومی و بدون ارزیابی‌تأثیرات فرهنگی و محیط‌زیستی صورت می‌گیرد. برج‌های سر به فلک کشیده جای خانه‌های حیاط‌دار را می‌گیرند، کوچه‌باغ‌ها به خیابان‌های آسفالته تبدیل می‌شوند و مصالح طبیعی جایشان را به بتن و شیشه می‌دهند.
در چنین روزگاری که قطار توسعه شهرها با سرعتی بی‌وقفه پیش می‌رود، روستاها نیز ناگزیر به تغییر هستند؛ اما پرسش اصلی اینجاست که آیا این تغییر باید به قیمت از دست رفتن هویت فرهنگی، تاریخی و معماری اصیل روستایی تمام شود؟ این تغییرات اگرچه در نگاه اول نشانه‌ای از پیشرفت است، اما در بلندمدت می‌تواند موجب از بین رفتن هویت فرهنگی، کاهش حس تعلق روستائیان به محل زندگی خود و ناهماهنگی‌های بصری شود.
روستاهای استان البرز، از جاده چالوس گرفته تا طالقان، ساوجبلاغ و نظرآباد، تا چند دهه پیش با بافت سنتی، کوچه‌های باریک، خانه‌های کاهگلی و حیاط‌دار و فضایی آرام و اصیل شناخته می‌شدند؛ بافتی که نه‌تنها با اقلیم منطقه هماهنگ، بلکه از دل فرهنگ، تاریخ و سبک زندگی مردمان این دیار ریشه گرفته بود. اما امروز، بسیاری از این روستاها چهره‌ای ناآشنا به خود گرفته‌اند؛ چهره‌ای که دیگر نشانی از اصالت و آرامش روستایی ندارد.
هجوم ویلاسازی؛ تهدیدی برای هویت
امروزه با توسعه بی‌ضابطه و هجوم ویلاسازی‌ها به این مناطق، سیمای سنتی روستاها در حال فروپاشی است. خانه‌هایی با سقف شیروانی رنگی و نمای کامپوزیتی جای بناهای خشت و گل را گرفته‌اند. برخی از خانه‌های قدیمی یا تخریب شده و یا بدون توجه به معماری بومی، تغییر شکل یافته‌اند. کوچه‌باغ‌هایی که روزگاری محل بازی کودکان و گپ‌و‌گفت سالمندان بودند، حالا زیر چرخ ماشین‌های لوکس و دیوارهای بلند ویلاها پنهان و گاهی تخریب شده‌اند.
با این تغییرات، نه‌تنها بافت فیزیکی روستاها دستخوش تحول شده، بلکه بخشی از هویت فرهنگی منطقه نیز از دست رفته است. سبک زندگی جمعی، ارتباط نزدیک همسایگان، باورهای محلی و آیین‌های بومی که در دل آن خانه‌ها جریان داشت، کم‌رنگ و در بسیاری موارد نابود شده‌اند. اگر چاره‌ای اندیشیده نشود، بیم آن می‌رود که روستاهای البرز نه‌تنها خاطرات، بلکه آینده فرهنگی خود را نیز از دست بدهند.
استان البرز ظرفیت‌های گسترده‌ای برای توسعه پایدار دارد، اما اگر این توسعه همراه با حفظ و احیای هویت فرهنگی نباشد، در نهایت به بی‌ریشگی منجر خواهد شد؛ بنابراین اکنون زمان آن رسیده که نگاه به روستا، صرفاً از بُعد کالبدی و فیزیکی خارج شود و ابعاد فرهنگی، اجتماعی و تاریخی نیز در رأس تصمیمات قرار گیرد. توسعه روستاها باید با رنگ و بوی فرهنگ بومی، معماری اصیل و حافظه تاریخی آن‌ها همراه باشد.
مهدی مهرور، سرپرست فرمانداری ویژه شهرستان کرج در گفت‌وگو با خبرنگار تسنیم از کرج، در خصوص احیای فرهنگ بومی و معماری اصیل روستایی با اشاره به وجود ۳۲۰ روستا در استان البرز و با بیان اینکه در دهه‌های گذشته غالب جمعیت البرز روستایی بوده است، مطرح می‌کند: در قدیم با توجه به فرهنگ تاریخی در روستاها، معماری، ساختمان‌سازی، بازار، محیط و معابر، شکل خاص خود را داشتند.
وی می‌افزاید: پیگیری‌هایی در خصوص توصیه استاندار البرز مبنی بر مطالعه و اجرای طرحی به‌منظور به وجود آوردن فضایی مناسب جهت توسعه و تقویت بومگردی و طرح جامع گردشگری روستاها با اولویت جاده چالوس به‌عنوان یکی از زیباترین جاده‌های جهان و زیرساخت‌های آن در حوزه تولید محصولات کشاورزی صورت گرفته و اقداماتی در زمینه اجرای این طرح جامع در حال انجام است.
دغدغه استاندار البرز برای معرفی بیشتر جاده چالوس
نادر زینالی، سرپرست اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان البرز می‌گوید: جاده چالوس به‌عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری منحصربه‌فرد البرز شناخته می‌شود و استاندار دغدغه دارد که این جاده به‌عنوان یکی از گذرهای گردشگری استان حفظ و مدیریت و در عین حال برجسته‌تر و بیشتر معرفی شود. این جاده با زیبایی‌های طبیعی و امکانات ویژه، ظرفیت بالایی برای جذب گردشگر و معرفی جاذبه‌های استان دارد.
وی می‌افزاید: برای تحقق این هدف، جلسه‌ای تشکیل شد تا برنامه‌های مدیریتی و حفاظتی برای جاده چالوس تدوین شود. استاندار پیشنهاد داد که بخش خصوصی و اهالی منطقه، هیئت‌مدیره و هیئت‌امنا را تشکیل دهند و در حفظ و نگهداری این جاده نقش داشته باشند. این اقدام به‌منظور جلوگیری از تمرکز کامل مسئولیت‌ها در دستگاه‌های دولتی بوده و هدف این است که مسئولیت‌های حفاظتی و مدیریتی، به‌صورت مشترک و با همکاری مردم انجام شود.
زینالی بیان می‌کند: در راستای حفاظت و ایجاد زیرساخت‌های گردشگری در حوزه آبریز، مصوبه شورای عالی امنیت ملی برای تأمین آب شرب و حفظ آن اهمیت ویژه‌ای دارد که باید به‌دقت رعایت و به‌عنوان یکی از مبانی اصلی در فرآیندهای اجرایی و مدیریتی در نظر گرفته شود. علاوه بر این، بحث توسعه گذرهای گردشگری و زیرساخت‌های مربوطه نیز باید با رعایت استانداردهای خاص خود، به‌ویژه در زمینه زیبایی‌شناسی و جلوه‌های بصری، صورت گیرد.
سرپرست فرمانداری ویژه شهرستان کرج عنوان می‌کند: مقرر شد طرح جامعی طراحی شود که در حوزه گردشگری و بومگردی و واحدهای پذیرایی، روستاها را تقویت کنیم و در آن همه زیرشاخه‌های گردشگری و … برای هر روستا در نظر گرفته و ساختار و تشکیلات خاصی دیده شود. این طرح با هماهنگی، مشارکت و نظرات کارشناسی همه دستگاه‌ها صورت می‌گیرد و برای هر روستا هویت بخشی انجام می‌شود.
مهرور در بخش دیگری از صحبت‌های خود با اشاره به مشخص شدن نقش و جایگاه هر روستا در این طرح، اذعان می‌کند: در همین راستا با توجه به فرهنگ، آداب و سنن، لباس و غذاهای خاص، صنایع‌دستی و گردشگری، روستاهای استان البرز به همه مردم استان و کشور معرفی می‌شوند.
اشتغال روستائیان مساوی با مهاجرت معکوس
سرپرست فرمانداری ویژه شهرستان در پاسخ به این سؤال که یکی از دغدغه‌ها در حوزه توسعه روستایی، مهاجرت معکوس یا تثبیت جمعیت روستایی است، فرمانداری چه برنامه‌ای برای افزایش جذابیت سکونت در روستاها دارد، توضیح می‌دهد: در حال حاضر حدود ۹۲ تا ۹۳ درصد جمعیت البرز شهرنشین و حدود ۷ تا ۸ درصد روستانشین هستند، یکی از عللی که می‌تواند مهاجرت معکوس ایجاد کند، ایجاد اشتغال است.
مهرور دلیل بعدی مهاجرت روستائیان به شهرها را زیرساخت‌های روستاهای اعم از مسائل درمانی، آموزشی، عمرانی و توسعه طرح هادی روستاها در راستای نیاز روستائیان و نیز عمران و آبادانی می‌داند و عنوان می‌کند: درصورتی‌که وضعیت زیرساخت روستاها اعم از عمران، شبکه معابر، خدماتی همچون آب، برق و گاز، مخابرات و تلفن همراه و بعد از آن‌ها مسائل مربوط به اشتغال رفع شود مهاجرت صورت نمی‌گیرد.
وی اذعان می‌کند: در مرحله اول باید ببینیم هر روستا در چه زمینهای می‌تواند فعالیت بیشتری داشته باشد، ممکن است روستایی در حوزه دامداری و تولید لبنیات، دیگری در حوزه کشاورزی یا محصولات باغی و یا در حوزه گیاهان دارویی بتواند فعال باشد لذا با تأکید و پیگیری استاندار البرز، مکاتباتی با دستگاه‌های مربوطه انجام شده تا پیشنهادات خود را در این زمینه ارائه دهند.
سرپرست فرمانداری ویژه شهرستان کرج اظهار می‌کند: همه این موارد منجر به یک آمایش سرزمینی در حوزه روستایی خواهد شد و با توجه به تکمیل و توسعه زیرساخت‌های لازم در حوزه‌های اشتغال، درمان، تحصیل و فضای مناسب برای ادامه سکونت روستائیان، قطعاً شاهد خواهیم بود که مهاجرت معکوس رخ خواهد داد.
وی در خصوص روند اجرای پروژه‌های عمرانی و لزوم همکاری نهادهای مربوطه در خصوص رعایت مؤلفه‌های فرهنگی، یکی از نهادهای متولی مستقیم در هر روستا را دهیاری‌ها عنوان می‌کند و یادآور می‌شود: با توجه به اینکه اعضای شوراهای هر روستا، برخاسته از رأی مردم هستند و دهیار هم انتخاب شوراست یکی از تکالیف شوراها و دهیاری‌ها، حفظ فرهنگ تاریخی، بافت سنتی و المان‌های بصری روستایی است.
مهرور با اشاره به وظایف دهیاری‌ها مبنی بر تمایز بافت روستایی با بافت شهری و رعایت و حفظ ویژگی‌های فرهنگی، تاریخی، زیباشناسی و سیماومنظر روستایی، می‌گوید: بنیاد مسکن انقلاب اسلامی هم یکی از دستگاه‌هایی است که متولی این موضوع در حوزه فنی و مهندسی از قبیل شبکه معابر، زیرساخت‌های عمرانی و طرح‌های هادی است و باید آن را به‌گونه‌ای طراحی کند که منطبق بر بافت و چارچوب ساختاری روستا باشد.
وی اظهار می‌کند: امید آن می‌رود با هم‌گرایی بنیاد مسکن و دهیاری‌ها و مشارکت مردم، شاهد روستاهایی باشیم که هم جذابیت بصری داشته باشند و هم فرهنگ تاریخی و سنتی در حوزه معماری و تخصصی روستاها در آن‌ها رعایت و جذابیت‌های بصری و زیرساخت‌های سنتی و بومی روستاها نیز موردتوجه قرار گرفته باشد.
سوغات البرز مغفول مانده است/ ضرورت راه‌اندازی بازارچه‌های محلی
مهرور تصریح می‌کند: یکی از قابلیت‌هایی که در حوزه روستایی در البرز مغفول مانده این است که کمتر کسی شاید بداند محصولات روستاها و سوغات البرز چیست و کسی نمی‌داند وقتی به این استان سفر می‌کند چه چیزی را می‌تواند با خود به ارمغان ببرد. در بسیاری از روستاهای ما محصولات باغی و لبنی باکیفیت، انواع نان، خشکبار و غذاهای محلی تولید می‌شود که همه این موارد می‌تواند باعث افزایش توانمندی‌های روستایی شود.
سرپرست فرمانداری ویژه شهرستان کرج بیان می‌کند: یکی از وظایفی که به بخشداران ابلاغ شده تا روی آن کار شود و در دستور کار قرار گیرد، موضوع ایجاد و راه‌اندازی بازارچه‌های محلی با هدف عرضه محصولات روستائیان به‌صورت مستقیم در روستاها و بخش‌ها و در اختیار گذاشتن تولیدکنندگان بخش کشاورزی، دامداری، صنایع‌دستی و تولیدات روستایی است.
وی اذعان می‌کند: این موضوع می‌تواند باعث اشتغال‌زایی و درآمدزایی و در نهایت تقویت بنیه مالی و کمک به معیشت اهالی روستا شود، علاوه بر این روستاهای ما را به مقصد گردشگری فرهنگی نیز تبدیل کند زیرا ما در البرز روستاهایی داریم که دارای پیشینه فرهنگی، آداب و سنن خاصی مانند موسیقی محلی، تعزیه، خط و شعر و دیگر خرده‌فرهنگ‌ها هستند که می‌توانند موردتوجه گردشگران قرار گیرند.
عرضه صنایع‌دستی، تکمیل‌کننده زنجیره گردشگری
سرپرست اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان البرز ورود توریست‌ها و گردشگران به این استان را فرصتی برای عرضه و فروش محصولات صنایع‌دستی می‌داند و ادامه می‌دهد: گردشگری پیشران توسعه هر کشور و امری فرابخشی و مرتبط به همه دستگاه‌هاست. هنرمندان به‌واسطه عرضه صنایع‌دستی، تاریخ گذشته ما را به رخ حال و آینده می‌کشند که این امر می‌تواند تکمیل‌کننده زنجیره گردشگری باشد.
در این میان، ضرورت دارد اقداماتی برای حفظ و انتقال آیین‌ها و سنت‌های فرهنگی به نسل جوان انجام شود که از جمله آن‌ها می‌توان به برگزاری جشنواره‌ها و رویدادهای بومی‌محور، آموزش رسمی و غیررسمی در مدارس و مراکز فرهنگی، احیای زبان‌ها و گویش‌های محلی، ایجاد مراکز میراث فرهنگی بومی در روستاها، تشویق نسل جوان به فعالیت در حوزه فرهنگ بومی و مشارکت نخبگان فرهنگی محلی و ریش‌سفیدان اشاره کرد.
برگزاری جشنواره‌های روستایی، نمایشگاه‌های صنایع‌دستی، لباس محلی، موسیقی و غذاهای سنتی و نیز آیین‌های خاص هر منطقه در زمان مشخص مانند نوروز، شب‌چله، نقالی و … با مشارکت نوجوانان و جوانان در حفظ و انتقال فرهنگ‌ها و سنت‌های تاریخی این سرزمین به نسل جوان نیز بی‌تأثیر نخواهند بود.
راه‌اندازی کارگاه‌های فرهنگ بومی در کانون‌های فرهنگی، کانون پرورش فکری کودکان، مساجد و مدارس و نیز تولید مستند، کلیپ، پادکست، اینفوگرافیک و روایت‌های مردمی از آیین‌ها و سنت‌ها در روستاهای استان البرز و استفاده از زبان هنر برای روایت سنت‌ها مانند انیمیشن، موشن‌گرافیک، تئاتر و طراحی بازی‌های بومی نیز خالی از لطف نیستند و می‌توانند جو شادی را در روستاها ایجاد و گردشگران را به آن‌ها جذب کنند تا هویت تاریخی آن‌ها نیز حفظ شود.
امروزه با گسترش ساخت‌وسازها و افزایش چشم‌گیر تغییر کاربری زمینهای کشاورزی و باغی در روستاهای استان البرز، نگرانی‌ها در خصوص نابودی فضاهای سبز و منابع طبیعی بیش از گذشته افزایش یافته است. سازمان‌های متولی همچون جهاد کشاورزی، منابع طبیعی، دهیاری‌ها و حتی دستگاه قضا در تلاش هستند تا با اعمال قوانین سخت‌گیرانه‌تری در خصوص تغییر کاربری اراضی، جلوی این روند را بگیرند.
در کنار اقدامات قانونی، برخی شهرستان‌های استان به سمت تهیه طرح‌های هادی به‌روز شده و طرح‌های جامع توسعه پایدار گام برداشته‌اند تا در کنار توسعه روستاها، حفاظت از باغ‌ها و منابع طبیعی نیز مدنظر قرار گیرد. بااین‌حال، واقعیت میدانی حکایت از آن دارد که گام‌هایی برداشته شده، اما برای نجات باقی‌مانده باغ‌های البرز، نیاز به عزم جدی‌تری از سوی دستگاه‌های نظارتی و مشارکت مردم احساس می‌شود.
مهرور در خصوص گسترش ساخت‌وسازها و تغییر کاربری زمینهای روستایی بیان می‌کند: در جلسات اخیری که به همین منظور برگزار شده اولویت اول ما در طرح هادی، اجرای دقیق طرح و جلوگیری از ساخت‌وساز غیرمجاز، نظارت بر ایمنی ساخت‌وسازهای مجاز، اجرای آیین‌نامه ۲۸۰۰ در خصوص طراحی ساختمان‌ها در مقابل زلزله و نیز معماری متقارن و متوازن با روستاهاست.
وی با اشاره به دستوراتی که در این خصوص به بخشداران و دهیاران شده است مطرح می‌کند: در خارج از طرح هادی روستاها، یکی از تکالیفی که بر عهده جهاد کشاورزی گذاشته شده، مراقبت از اراضی کشاورزی، باغات و مزارع و جلوگیری از ساخت‌وساز غیرمجاز است که به جهاد کشاورزی شهرستان ابلاغ کردیم تا با تقویت امکانات، تجهیزات، نیروی انسانی، خودرو و … با جدیت تمام از تغییر کاربری اراضی کشاورزی و باغات جلوگیری کند.
نقش کلیدی آموزش و فرهنگ‌سازی در حفظ هویت روستایی
در فرآیند صدور مجوز ساخت‌وسازهای روستایی، شاخص‌هایی نیز باید برای حفظ هویت فرهنگی تعریف و به آن‌ها توجه شود که استفاده از الگوهای معماری اصیل بومی مانند نوع سقف، رنگ نما، ایوان‌ها، مصالح سنتی مانند کاهگل، چوب، سنگ محلی، با هدف حفظ معماری بومی و سنتی منطقه می‌تواند مؤثر باشد. شاید ممنوعیت یا محدودیت ساخت‌وسازهایی با نماهای کاملاً مدرن و بی‌هویت که هیچ سنخیتی با بافت روستا ندارند نیز بتواند تأثیرگذار باشد.
تطابق طرح ساخت‌وساز با هویت بصری روستا و نیز توجه به کاربری‌های بومی در طراحی بناهای روستایی نیز از دیگر مواردی هستند که می‌توانند در حفظ هویت فرهنگی روستاها مؤثر باشند. نقش کلیدی آموزش و فرهنگ‌سازی در حفظ هویت روستایی را نمی‌توان نادیده گرفت، چراکه بدون آگاهی و درک ارزش‌های فرهنگی و تاریخی، حتی بهترین قوانین و طرح‌های عمرانی هم نمی‌توانند مانع از فراموشی یا تخریب هویت یک روستا شوند.
سرپرست اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان البرز معتقد است میراث فرهنگی یک سرمایه و متعلق به مردم بوده و هست و ما به‌عنوان متولیان میراث فرهنگی موظف هستیم با همکاری و هم‌افزایی، زمینه‌ساز اتفاقاتی مثبت در مسیر حفاظت و مرمت آن باشیم و همچنین آموزش در این زمینه باید از سنین پایین آغاز شده تا فرزندان ما با ارزش‌های میراث فرهنگی آشنا و این نگاه در ذهن و ضمیر ناخودآگاه آن‌ها نهادینه شود.
بنابراین اگر کودکان و نوجوانان یک روستا ندانند که چرا معماری خانه‌هایشان خاص یا چه ارزش‌هایی در آیین‌ها، پوشش‌ها، غذاها و گویششان نهفته است، این فرهنگ به‌سادگی در نسل‌های بعدی فراموش می‌شود که در این زمینه مدارس روستایی باید در قالب آموزش رسمی، پروژه‌های محلی، اردوهای فرهنگی و فعالیت‌های فوق‌برنامه، به این موضوع بپردازند.
در شرایطی که سبک زندگی شهرنشینی از طریق رسانه‌ها، شبکه‌های اجتماعی و مهاجرت معکوس وارد روستاها شده است، اگر فرهنگ‌سازی قوی انجام نشود، بسیاری از جوانان به‌جای افتخار به داشته‌های بومی، آن را کهنه یا عقب‌مانده می‌دانند درحالی‌که فرهنگ‌سازی درست، نگاه جوانان را نسبت به فرهنگ بومی مثبت و افتخارآمیز می‌کند.
توسعه روستاها اگر با درایت و آینده‌نگری همراه باشد، می‌تواند بستری برای حفظ هویت فرهنگی و در عین حال پاسخ‌گویی به نیازهای نوین باشد. طراحی شهری نوآورانه با الهام از معماری سنتی، بازسازی بناهای تاریخی به‌جای تخریب آن‌ها و حمایت از معماران بومی، گام‌هایی است که می‌توان برای عبور از بحران بی‌هویتی در کالبد شهر برداشت و نتیجه‌های شگفت‌انگیز آن‌ها را دید.
تهیه گزارش: صدیقه صباغیان
انتهای پیام/.
