گروه فرهنگی خبرگزاری تسنیم: در تقویم مذهبی، برخی روزها به عنوان «روز زیارتی مخصوص» برای معصومین علیهم‌السلام شناخته می‌شوند. این روزها معمولاً برگرفته از احادیث، سنت‌های تاریخی و توصیه‌های علما بوده و فرصتی ویژه برای تجدید عهد با اهل بیت (ع) محسوب می‌شود. یکی از این روزهای پربرکت «۲۳ ذی‌القعده» است که به عنوان «روز زیارتی مخصوص امام رضا (ع)» شناخته می‌شود. این عنوان، طی دهه‌های اخیر جایگاهی ویژه در مناسبت‌های دینی کشور یافته و هم‌اکنون به یکی از ایام پرتردد زیارت بارگاه رضوی تبدیل شده است.
اما این روز از چه ریشه‌ای برخوردار است؟ چه منابعی به آن اشاره دارند؟ آیا سند روایی معتبری برای آن وجود دارد؟ و چگونه می‌توان این مناسبت را در منظومه مناسبت‌های هویتی و دینی شیعه تحلیل کرد؟
ریشه‌های روایی و تاریخی ۲۳ ذی‌القعده به عنوان روز زیارتی
یکی از متون کهن و معتبر، کتاب «مصباح المتهجد» شیخ طوسی است. در این کتاب، در بخشی از اعمال مربوط به ماه ذی‌القعده آمده است: «و رُویَ أیضاً: أنّه یوم دُحِیَتْ فیه الأرض، و له فضلٌ کثیرٌ، و فیه صومُه یعدلُ سبعین سنهً… و هو من الأیام الأربعه الّتی یُستحب فیها الغسلُ و الصیام و الذکرُ و العباده. و هو یوم زیاره الرضا علیه‌السلام خاصّه.» (مصباح المتهجد، شیخ طوسی، باب اعمال ماه ذی‌القعده)
«و روایت شده است که در این روز زمین گسترده شد (یوم دحو الأرض)… و این روز از روزهای چهارگانه‌ای است که غسل و روزه و عبادت در آن بسیار توصیه شده… و این روز، روز زیارتی مخصوص امام رضا علیه‌السلام است.»
در این روایت چند نکته قابل تأمل است. یکی آنکه روز دحو الأرض با ۲۵ ذی‌القعده شناخته می‌شود، اما برخی روایات و متون تاریخی روز ۲۳ ذی‌القعده را نیز در همین زمینه ذکر کرده‌اند.
دوم اینکه عبارت «یوم زیاره الرضا علیه‌السلام خاصّه» در برخی نسخه‌های مصباح المتهجد وجود دارد که احتمالاً منشأ تلقی این روز به عنوان روز زیارتی خاص امام رضا (ع) بوده است.
همچنین در کتاب‌های متأخر مانند اقبال الاعمال سید ابن طاووس و نیز المزار شیخ مفید، اشاره مستقیمی به این روز به عنوان روز زیارتی امام رضا (ع) نشده، اما تحلیل تطبیقی نسخ مختلف مصباح و تأیید آن از سوی برخی محدثان مانند آیت‌الله مرعشی نجفی، زمینه تأیید آن را فراهم کرده است.
تحلیل سندی و حدیث‌شناختی
نکته مهم در تحلیل این روز، اعتبار عبارتی است که به روز زیارتی امام رضا (ع) اشاره دارد. پژوهشگران حدیثی دو دیدگاه را مطرح کرده‌اند: یک دیدگاه تأییدی است، به طوری که برخی محققان مثل مرحوم آیت‌الله حاج شیخ عباس قمی در مفاتیح الجنان به شکل ضمنی این روز را در بخش زیارات مطرح می‌کنند. همچنین علامه مجلسی در زاد المعاد به استحباب زیارت امام رضا (ع) در این روز اشاره کرده است.
دوم دیدگاه احتیاطی است، به طوری که برخی دیگر از محققان، با تردید در صحت نسخه‌های موجود مصباح المتهجد و نبود سند صریح و متصل، صرفاً این روز را بر پایه شهرت فقهی و سنت تاریخی معتبر می‌دانند، نه بر اساس روایت مستقیم و قطعی.
در مجموع، می‌توان گفت که اعتبار این روز بیش از آنکه مستند به سند متصل حدیثی باشد، ریشه در سنت علمایی و تاریخی شیعه دارد که طی قرن‌های متمادی شکل گرفته و تثبیت شده است.
جایگاه فرهنگی و اجتماعی در جامعه شیعی معاصر
در دهه‌های اخیر، با گسترش فرهنگ زیارت ۲۳ ذی‌القعده به عنوان روز زیارت مخصوص امام رضا (ع) در میان عموم مردم شهرتی گسترده یافته است. مراکز فرهنگی آستان قدس و سازمان تبلیغات اسلامی هر ساله با برنامه‌ریزی رسانه‌ای گسترده، این روز را به یک رویداد ملی مذهبی تبدیل کرده‌اند.
در نتیجه این رویکرد شاهد افزایش شور زیارتی هستیم، به طوری که بسیاری از زائران به‌ویژه از مناطق دوردست، سفر خود را با محوریت این روز تنظیم می‌کنند. به نوعی، ۲۳ ذی‌القعده در تقویم غیررسمی زائران به یکی از ایام اوج سفر بدل شده است.
تبدیل به عنصر هویت مذهبی هم ره‌آورد دیگر در این زمینه است. این روز به تقویت هویت رضوی در جامعه شیعه کمک کرده و نسل جدید را بیش از پیش با شخصیت، سیره، و اخلاق امام رضا (ع) آشنا می‌کند. همچنین موجب پیوند رسانه و مناسک دینی شده و برگزاری برنامه‌های زنده زیارتی از حرم مطهر در این روز، پیوند میان رسانه و مناسک را تقویت کرده و مفاهیمی چون «زیارت از راه دور» را تثبیت می‌کند.
جایگاه این روز در منظومه تقویمی شیعه
در تقویم مذهبی شیعی، مناسبت‌هایی چون نیمه شعبان، شب قدر، عید غدیر، شهادت امام حسین (ع) و غیره محوریت دارند. در این میان، ۲۳ ذی‌القعده به عنوان یک مناسبت فراگیر، جایگاهی خاص دارد؛ چون از یک طرف در آستانه موسم حج قرار دارد، از طرف دیگر ارتباط معنایی با امام هشتم و هجرت تاریخی ایشان به خراسان دارد و زمینه‌ساز تمرکز معنوی پیش از ماه ذی‌الحجه است.
این موقعیت زمانی، فرصت مناسبی برای تأمل در هجرت امام رضا (ع)، مظلومیت غربت ایشان و ضرورت ترویج معارف رضوی فراهم می‌کند.
۲۳ ذی‌القعده، به عنوان روزی که در سنت دینی و مردمی شیعه به عنوان روز زیارتی مخصوص امام رضا (ع) شناخته شده، نمونه‌ای از قدرت مناسبت‌سازی در فرهنگ دینی است. اگرچه پشتوانه حدیثی آن محل بررسی است، اما سنت علمایی، تجربه تاریخی و پذیرش عمومی آن را به یک سرمایه فرهنگی مهم تبدیل کرده است.
تقویت این مناسبت، نه‌تنها احترام به مقام امام هشتم (ع)، بلکه فرصتی برای احیای پیوندهای معنوی، هویتی و اجتماعی امت اسلامی با آموزه‌های اهل بیت (ع) خواهد بود.
انتهای پیام/
