روایت یک مستندساز از حادثه بندرعباس/ تاسیان؛ حسی که در این حادثه تجربه شد 

علی خلیلی کارگردان مستند «عملیات مهار» در گفت‌وگو با میزان درباره ساخت این فیلم مستند اظهار کرد: واقعیت امر این است که در قدم اول نگاه ما به حادثه بندرعباس به این شکل نبود که به موقعیت بحران برویم و «عملیات مهار» را بسازیم بلکه ما فقط رفته بودیم تا با دوربین کنار کسانی باشیم که می‌خواهند آتش را خاموش کنند. فقط می‌خواستیم کنار این افراد زیست کنیم و آن دقیقه‌های حساس امدادرسانی را ثبت کنیم. 

وی ادامه داد: در یک بحران به این شکل و حجم عظیم یکی از سخت‌ترین مشکلاتی که جلوی پای هر تولیدکننده فیلم مستند یا فرد رسانه‌ای قرار می‌گیرد، این است که هیچ چیزی با برنامه‌ریزی قبلی نیست و شما در لحظه باید تصمیم بگیرید و کار مستندسازی یا خبررسانی را انجام دهید. 

این مستندساز اظهار کرد: در چنین شرایطی هیچ‌چیز از قبل هماهنگ نشده و هیچ چیزی سر جای خودش نیست و حتی صحنه‌هایی که اتفاق می‌افتد، ممکن است مجددا تکرار نشود. نکته مهم‌تر اینکه هرآنچه اتفاق می‌افتد باید ثبت کنید، بدون آنکه مزاحم امدادرسانی و کار بقیه شوید. به همین دلیل در طول مسیری که به سمت بندرعباس می‌رفتیم دائما با بچه‌های گروه چک می‌کردم که حواستان باشد تا کار مستندسازی شما حواس کسی را پرت نکند. 

این کارگردان خاطرنشان کرد: در طول روند ثبت و ضبط این حادثه ما در کنار تیم‌های امدادرسانی قرار گرفتیم و از این رو باید مراقبت می‌کردیم که مبادا مزاحم آن‌ها شویم، در واقع اولین دغدغه ما این بود که نظم کار تیم‌های امدادرسانی بر هم نخورد. 

خلیلی یادآور شد: پس از ثبت و ضبط صحنه‌های حادثه بندرعباس و در روز سوم و زمانی که می‌خواستیم مروری بر فیلم‌های ثبت شده داشته باشیم این ایده به ذهنمان خطور کرد که از تمام آرشیو ضبط شده می‌توان یک فیلم مستند درباره این فاجعه ساخت؛ این یک ایده بود که در لحظه به ذهنمان رسید. ما رفته بودیم فقط این حادثه را مستندسازی تصویری کنیم که در تاریخ بماند، اما به نظرمان رسید می‌توان گوشه‌ای از زحمات گروه‌های امدادی را به تصویر کشید. 

وی در مورد نحوه ساخت مستند «عملیات مهار» گفت: زمانی که داشتیم کار نویسندگی مستند را انجام می‌دادیم این نکته به ذهن‌مان رسید که ماجرا را به گونه‌ای روایت کنیم که انگار مخاطب کنار ما نشسته و داریم از نزدیک برای او قصه را تعریف می‌کنیم. چون خودمان پیش از اینکه به بندرعباس برسیم، تصاویر و فیلم‌هایی را که از حادثه بیرون می‌آمد، می‌دیدیدم اما وقتی به بندر رسیدیم و حرارت آتش به صورت‌مان خورد و خاکستر منطقه بر روی گونه‌هایمان نشست، تازه متوجه شدیم عمق فاجعه چیست. 

این مستندساز در ادامه تصریح کرد: وقتی تیم مستندسازی ما وارد بندرعباس شد به هر طرف که نگاه می‌کردیم، آتش بود و دودی که هوا و فضا را پر کرده بود. مردم و گروه‌های امدادی که در صحنه حضور داشتند با هرآنچه در توانشان بود، برای امدادرسانی و کم کردن آتش تلاش می‌کردند. 

وی افزود: آتش‌نشانان گاهی از شدت حرارت و گازی که در آن منطقه وجود داشت، امکان خدمات‌رسانی نداشتند و نفس کم می‌آورند. نیروهای هلال احمر آنقدر دوندگی داشتند که گاهی از شدت خستگی فقط روی دو زانو می‌نشستند تا دوباره جانی بگیرند و به کارشان ادامه دهند. 

خلیلی خاطرنشان کرد: نکته حائز اهمیت در بندرعباس این بود که یک نفر هم منتظر دستور کسی نبود تا کاری انجام دهد، هر کسی انگار خودش می‌دانست باید تمام توانش را بگذارد تا بحران به پایان برسد. در فاجعه بندر شهید رجایی همه به نوعی آتش به اختیار بودند. به نظرم حادثه پیش آمده تاسیان مردم بندرعباس بود. تقریبا روز دوم در یکی از جاده‌های منتهی به بندر شهید رجایی یک ماشین یا کانتینر در حال سوختن بود. تلاقی شب و نور و صدای شعله‌های آتش غمی عجیب را در ذهن من تداعی می‌کرد و تاسیانی که شنیده بودم حسی بود که در آن لحظه تجربه کردم. 

وی افزود: در پایان مستند «عملیات مهار» مخاطب اشک خواهد ریخت، اما این اشک از روی ترحم نیست، بلکه اشک غرور است که نشان می‌دهد مردم ایران زمین تحت هر شرایطی پشت یکدیگر هستند. وقتی که شما به وسط میدان بحران می‌آمدید تازه متوجه می‌شدید همه ایران پای کار بندرعباس بودند، ما افراد زیادی را با لهجه‌ها و قیافه‌های مختلفی دیدیم که همه پای کار حل این بحران آمده بودند و این حس درک می‌شد که همه آمدند تا مشکلی را که برای خانواده ایران افتاده است، حل کنند. 

این مستندساز در مورد سختی‌های ساخت مستند در موقعیت بحران نیز توضیح داد: در حوزه موقعیت بحران وقتی وارد فضای مستندسازی می‌شوید بابد قدری هوشمندانه عمل کنید، شما وقتی در حالت عادی به عنوان یک مستندساز پروژه‌ای را شروع می‌کنید، پیش از آن مقدماتی را برای مستند خود فراهم می‌کنید، اما در شرایط بحرانی وقتی به عنوان مستندساز در یک موقعیت قرار می‌گیرید، وظیفه شما و تیم مستندسازی این است که در موقعیت حساس پیش آمده به عنوان یک بار اضافی بر دوش دیگران نباشید. 

وی یادآور شد: ضمنا در موقعیت بحران همه اعضای تیم باید با هم هماهنگ باشند، زیرا شما نمی‌توانید هیچ لحظه‌ای را از دست بدهید؛ در مستندسازی شرایط بحران تکراری وجود ندارد و هر آن چیزی که گرفتید در تاریخ ثبت خواهد شد، مثلا من نمی‌دانم آیا صحنه برانکارد و حمل بیماران یا پرواز یک گروه امدادی مجددا اتفاق می‌افتد یا نه. به نظرم در موقعیت بحران برای جلو رفتن برنامه باید یک مدیریت دقیق در لحظه اتفاق بیافتد تا یک خروجی مطلوب به دست شما برسد و ما تلاش کردیم که مستند «عملیات مهار» این چنین باشد. 

خلیلی اضافه کرد: از نظر فنی، یکی از مهم‌ترین چالش‌ها در ساخت فیلم مستند «عملیات مهار» این بود که باید در دل یک بحرانِ زنده و غیرقابل پیش‌بینی، کیفیت تصویری، روایی و احساسی مستند حفظ می‌شد. در عین حال شرایط مرا مجبور می‌کرد که تصمیمات کارگردانی را در لحظه بگیرم؛ اینکه از کجا فیلم‌برداری کنیم، چه دیالوگ یا صحنه‌ای را ثبت کنیم و چه زمانی فقط تماشا کنیم. 

وی بیان کرد: البته حضور یک تیم حرفه‌ای و درجه‌ یک کنار من باعث شد که در هر قدم ریسک بیشتری کنم و خیالم راحت باشد که این تیم از پس به تصویر کشیدن درست این بحران بر خواهند آمد. 

این مستندساز تصریح کرد: در تدوین، تصمیم گرفتیم لحن مستند آرام اما پرتنش باشد. موسیقی، افکت‌های صوتی و ریتم تدوین به گونه‌ای طراحی شد که حس حضور در صحنه و اضطراب زمان واقعی منتقل شود. ما هیچ نریشن مداخله‌گرانه‌ای نداریم و سعی کردیم روایت را از دل تصویر و صدای میدانی در بیاوریم. 

خلیلی ادامه داد: در رنگ‌بندی و اصلاح رنگ، تلاش کردیم واقعیت فضا حفظ شود، یعنی نه خیلی سرد باشد که مستند از حس بیافتد و نه اغراق‌شده باشد که واقعیات تغییر یابد. استفاده از صداهای خامِ محیط و گفت‌وگوهای طبیعی امدادگران و نیروهای مردمی، کمک کرد تا مستند بیشتر به یک تجربه نزدیک باشد تا یک گزارش. 

وی افزود: در نهایت، هدف این بود که مخاطب حس کند خودش در وسط ماجرا ایستاده است و تماشاگر نیست. تمام تلاش ما این بود که حادثه به نوعی روایت شود که مخاطب حس کند یکی از افرادی است که این حادثه را از نزدیک لمس کرده است. 

خلیلی در پایان و درباره هماهنگی‌های انجام شده برای حضور در بندر شهید رجایی گفت: موسسه مدار که پیش از این مستندها و فیلم‌های کوتاه زیادی را تولید کرده است، کارهای مربوط به هماهنگی حضور تیم مستندسازی را انجام داد. خوشبختانه هیچ بخشی از مستند هم دچار سانسور نشد، چون ما راوی واقعیت حادثه و تلاش همه کسانی بودیم که در این بحران حضور داشتند. هیچ اسم و نشانی برای ما مهم نبود و به همین دلیل با سانسور و حذف در پخش این مستند مواجه نشدیم.