گروه بین‌الملل خبرگزاری تسنیم ـ چهل و سومین شماره از پادکست «در عمق» که به بررسی مهم‌ترین روندها، تحولات و همچنین شخصیت‌ها در غرب آسیا می‌پردازد، روز یکشنبه ۱۵ فروردین ماه ۱۴۰۴ ضبط شده و منتشر شد. در این شماره «علیرضا مجیدی» به تشریح نظام انتخاباتی عراق می پردازد.
انتخابات پارلمانی در عراق، به‌عنوان مهم‌ترین رویداد سیاسی این کشور، تأثیر بسزایی بر نظام سیاسی و ساختار قدرت دارد. عراق دارای نظامی پارلمانی است، جایی که پارلمان تنها نهاد منتخب به‌صورت سراسری بوده و مسئولیت‌های کلیدی، از جمله تعیین رئیس‌جمهور، نخست‌وزیر، و اعضای کابینه را بر عهده دارد. این موضوع باعث می‌شود که این انتخابات، مرکز ثقل قدرت سیاسی کشور باشد. به همین دلیل، انتخابات پارلمانی هر چهار سال یک‌بار، نه تنها سرنوشت عرصه داخلی عراق را تعیین می‌کند، بلکه بر سیاست خارجی آن نیز تأثیرگذار است.
این گزارش به بررسی اهمیت این انتخابات و ساختار آن می‌پردازد؛
بخش اول: اهمیت انتخابات پارلمانی
نظام سیاسی حاکم بر عراق کاملاً پارلمانی است و بر این اساس پارلمان به‌عنوان بنیادی‌ترین نهاد حکومتی، مسیری برای تنظیم قدرت در کشور محسوب می‌شود. انتخابات پارلمانی از چند منظر حائز اهمیت است:
۱. تعیین ارکان کلیدی قدرت:
پارلمان عراق به‌طور مستقیم مسئول انتخاب رئیس‌جمهور و نخست‌وزیر و تعیین اعضای کابینه وزراست. همچنین، بسیاری از سیاست‌های اجرایی و قانون‌گذاری کشور، به ترکیب نمایندگان این نهاد بستگی دارد.
۲. تنها انتخابات سراسری:
از میان تمام انتخابات‌هایی که در عراق برگزار می‌شود، انتخابات پارلمانی تنها انتخاباتی است که مردم در یک فرآیند سراسری، برای انتخاب نمایندگان یک نهاد مشخص رأی می‌دهند. سایر انتخابات‌ها، نظیر شوراهای محلی، یا محدود به سطوح استانی هستند یا به صورت غیرمستقیم اجرا می‌شوند.
۳. تأثیرگذاری گسترده:
سیاست‌های داخلی و خارجی عراق به شدت تحت تأثیر آرایش سیاسی پارلمان قرار دارد. ترکیب منافع احزاب در پارلمان، تعیین‌کننده مسیر حکمرانی عراق در چهار سال آینده خواهد بود.
بخش دوم: ساختار انتخابات پارلمانی در عراق
حوزه‌های انتخاباتی
انتخابات پارلمانی عراق بر پایه حوزه‌های انتخابیه استانی برگزار می‌شود. بر اساس قوانین انتخاباتی فعلی، هر استان به‌عنوان یک حوزه انتخابیه مشترک در نظر گرفته شده است. این بدان معناست که تمام شهروندان هر استان، بدون توجه به اینکه در کدام شهر یا روستای آن استان زندگی می‌کنند، در یک حوزه انتخاباتی واحد رأی می‌دهند.
تغییرات در ساختار حوزه‌ها
تنها استثنای این قانون، در انتخابات پارلمانی ۲۰۲۱ دیده شد، زمانی که استان‌ها به چندین حوزه انتخابیه کوچک‌تر تقسیم شدند. با این وجود، قانون دوباره به حالت اولیه درآمده و از این پس هر استان، یک حوزه انتخابیه واحد خواهد داشت.
تعداد استان‌ها و نمایندگان
عراق از ۱۸ استان تشکیل شده است که هر استان به نسبت جمعیت خود، تعداد مشخصی نماینده در پارلمان خواهد داشت. پارلمان عراق در مجموع دارای ۳۲۹ کرسی است که میان جریان‌های سیاسی و مذهبی مختلف تقسیم می‌شود.
بخش سوم: پراکندگی جمعیتی و آرایش سیاسی استان‌ها
۱. استان‌های شیعه‌نشین
۹ استان از استان‌های عراق دارای جمعیتی یک‌دست یا اکثریتی شیعه هستند. این استان‌ها در مناطق جنوبی و مرکزی عراق واقع شده‌اند و عبارت‌اند از:
– بصره: علاوه بر اکثریت قاطع شیعه، اقلیت‌هایی مانند اهل سنت و صابری نیز در این استان سکونت دارند، اما این اقلیت‌ها تقریباً هیچ تأثیری بر انتخابات ندارند.
– مثنی: مرکز این استان، شهر سماوه است.
– ضیقار: با مرکزیت ناصریه، یکی از استان‌های کاملاً شیعه‌نشین است.
– قادسیه: مرکز آن شهر دیوانیه است که اقلیت مذهبی در آن اثرگذاری خاصی ندارد.
– میثان: مرکزیت شهر عماره به این استان اختصاص دارد.
– کربلا: این استان با مرکزیت شهر کربلا، قطب مذهبی شیعیان به شمار می‌رود و جمعیتی کاملاً شیعی دارد.
– نجف: به‌عنوان مرکز مذهبی و سیاسی برجسته شیعیان شناخته می‌شود و مرکزیت آن شهر نجف است.
– واسط: مرکز این استان، شهر کوت است.
– بابل: این استان با مرکزیت شهر حله، در کنار اکثریت بالای شیعه، اقلیت‌هایی از اهل سنت دارد.
رقابت‌های انتخاباتی در این استان‌ها عمدتاً میان لیست‌های انتخاباتی شیعی است. در برخی استان‌ها مانند بابل، تنها در شرایط رقابت نزدیک میان فهرست‌های شیعی ممکن است آرای اقلیتی نظیر اهل سنت تأثیر حداقلی داشته باشد. اما در سایر استان‌های شیعه‌نشین، اقلیت‌ها عملاً توان تأثیرگذاری ندارند.
۲. استان‌هایی با رقابت شیعه و سنی
دو استان عراق، یعنی دیاله (دیالا) و بغداد، ترکیب جمعیتی متنوع‌تری دارند و محل رقابت جدی میان گروه‌های شیعی و سنی هستند:
Mansor Barati Jaryan, [05/04/2025 16:51]1. استان دیاله:
این استان با مرکزیت شهر بعقوبه، ترکیب جمعیتی تقریباً برابری دارد. رقابت‌های انتخاباتی در این استان معمولاً میان لیست‌های شیعی و سنی بسیار جدی است. علاوه بر این، درون هر یک از جوامع شیعه و سنی نیز تنوع فهرست‌های انتخاباتی وجود دارد. نمایندگان منتخب دیاله، معمولاً به نسبت جمعیتی، میان شیعیان و اهل سنت تقسیم می‌شوند.
۲. استان بغداد:
با مرکزیت شهر بغداد، اکثریت جمعیت این استان شیعه هستند و معمولاً بیش از ۷۰ درصد آرا از آنِ این گروه است. با این حال، تنوع لیست‌های انتخاباتی در بغداد به‌قدری بالاست که نمی‌توان به‌طور دقیق پیش‌بینی کرد چه سهمی از نمایندگان منتخب از میان شیعیان و چه سهمی از میان اهل سنت خواهند بود. همین تنوع باعث شده که رقابت‌های درون‌گروهی هم در جامعه شیعی و هم در جامعه سنی، به‌شدت تأثیرگذار باشد.
۳. استان‌های اهل سنت
سه استان عراق، به‌طور کامل یا با اکثریتی قاطع اهل سنت هستند:
– الانبار: مرکز این استان شهر رمادی است و جمعیت یک‌دست اهل سنت دارد.
– صلاح‌الدین: مرکزیت این استان با شهر تکریت است. در جنوب این استان، به‌خصوص در منطقه بلد، شیعیان نیز حضور دارند و می‌توانند در برخی موارد نقش ائتلافی ایفا کنند.
– نینوا: مرکزیت این استان با شهر موصل است. علاوه بر اکثریت اهل سنت، اقلیت‌هایی نظیر مسیحیان، ایزدی‌ها و شبکه‌ها در این استان زندگی می‌کنند.
۴. استان کرکوک
کرکوک یکی از استان‌های خاص عراق است که محور رقابت‌های انتخاباتی آن میان کردها و اهل سنت قرار دارد. در این استان، جمعیت شیعی عرب معمولاً به فهرست‌های سنی رأی می‌دهند. همچنین، شیعیان ترکمان در چارچوب رقابت‌های انتخاباتی ترکمانی مشارکت دارند.
۵. استان‌های کردنشین
سه استان سلیمانیه، اربیل، و دهوک به‌عنوان مناطق کردنشین عراق شناخته می‌شوند. در این استان‌ها، رقابت‌های انتخاباتی عمدتاً به مسائل داخلی جریان‌های کردی محدود می‌شود.
بخش پایانی: ترکیب پارلمان
پارلمان عراق مجموعاً دارای ۳۲۹ کرسی است. ترکیب این کرسی‌ها معمولاً به‌صورت زیر است:
– شیعیان: حداقل ۱۷۵ کرسی و در صورت مشارکت بالا، حدود ۲۰۰ کرسی را به دست می‌آورند.
– اهل سنت: معمولاً سهم آنها بین ۷۱ تا ۹۵ کرسی است. تاکنون این گروه بیشتر از ۹۵ کرسی کسب نکرده است، اما در شرایط ایدئال امکان کسب ۱۰۰ کرسی را دارند.
این ترکیب نشان‌دهنده جایگاه برتر شیعیان در پارلمان عراق است، گرچه تنوع فهرست‌های انتخاباتی باعث می‌شود که ائتلاف‌ها و توافقات سیاسی، تعیین‌کننده دولت‌های بعدی باشد.
