به گزارش گروه امام و رهبری خبرگزاری تسنیم، در نگاه رهبر انقلاب و چشم‌انداز تمدنی جمهوری اسلامی ایران، آینده‌ای مقتدر و مستقل بدون سرمایه انسانی جوان، پویایی و امید به پیشرفت امکان‌پذیر نیست. رهبر معظم انقلاب اسلامی، طی سال‌های اخیر، بارها و با صراحت نسبت به روند کاهشی جمعیت و کاهش موالید هشدار داده‌اند و آن را یکی از مهم‌ترین تهدیدهای پیش‌روی کشور دانسته‌اند؛ تهدیدی خاموش اما بسیار تعیین‌کننده که در صورت غفلت، می‌تواند آینده کشور را با چالش‌های جدی مواجه سازد.
جوانی جمعیت؛ موتور محرک پیشرفت ملی
یکی از مفاهیم کلیدی در بیانات رهبر انقلاب، جایگاه «جوان» به عنوان موتور پیشرفت کشور است. بیان صریح ایشان در این باره اینگونه است که «همه‌ی پیشرفت‌های ما تا امروز به برکت حضور جوان‌ها بوده… پیرها بلاشک نقش ایفا می‌کنند، امّا موتور، جوان‌هایند.»
از نگاه امام خامنه‌ای، حفظ اکثریت جوان در ترکیب جمعیتی کشور، مستقیماً با توان دفاعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی گره خورده است.
رهبر انقلاب حفظِ جمعیّتِ جوانِ کشور را یکی از ابزارهای قوّت می‌دانند و بر این باورند کشوری که در آن جوان کم است، پیشرفتش [هم] کم است.
این نگاه برخلاف الگوی توسعه‌گرای غربی است که جمعیت را صرفاً بار اقتصادی می‌بیند؛ بلکه در اندیشه رهبری، جوانی جمعیت یک فرصت استراتژیک برای اقتدار آینده ایران تلقی می‌شود.
فرزندآوری، یک وظیفه حیاتی اجتماعی و ملی
فرزندآوری از نظر رهبر انقلاب یک وظیفه همگانی و نه صرفاً یک انتخاب فردی یا خانوادگی است. ایشان با تأکید بر این مسئله که فرزندآوری و تکثیر نسل یکی از آن وظایف مهم و اساسی است آن را جزو نیازهای حیاتی امروز و فردای کشور می‌دانند.
بر این اساس اقدام به فرزندآوری نه تنها با منافع خانوادگی در تضاد نیست، بلکه با منافع بلندمدت ملی همسوست. اهمیت این مسئله تا حدی است که رهبر انقلاب می‌فرمایند: «در داخل جامعه‌ی خودمان مسائلی داریم که جنبه سیاسی ندارد، امّا برای جامعه جنبه حیاتی دارد؛ فرض کنید مسئله‌ی زاد و ولد یا جوانی جمعیت… اینها موعظه اجتماعی است» (۱۴۰۲/۱۰/۲۶)
جمعیت جوان، ابزار قدرت ملی
از نگاه امام خامنه‌ای یکی از مهم‌ترین عناصر قدرت در هر کشور، وجود جمعیت جوان است. ایشان صریحاً تأکید می‌کنند که «حفظِ جمعیّتِ جوانِ کشور یکی از ابزارهای قوّت است» و هشدار می‌دهند که «اگر چنانچه موالید در این کشور به قدر لازم و به قدر کافی تولید نشوند (که الان به قدر کافی نیست) چند صباح دیگر، چند سال دیگر نسل جوان در کشور کمیاب خواهد شد. آن وقت کشوری که در آن جوان کم است، پیشرفتش [هم] کم است» (۱۳۹۹/۰۱/۰۳)
با تأمل در این سخن درمیابیم که رهبر انقلاب، جمعیت جوان را نه‌فقط یک ظرفیت اجتماعی یا اقتصادی، بلکه ابزاری بنیادین برای استمرار قدرت ملی و پیشرفت همه‌جانبه می‌دانند. در واقع، جامعه‌ای که از انرژی، انگیزه و نوآوری جوانان بهره‌مند نباشد، قادر نخواهد بود در رقابت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی جایگاه بالایی کسب کند. تجربه ۴۰ سال گذشته نیز نشان داده است که بسیاری از قله‌های علمی، فناورانه، فرهنگی و حتی جهادی کشور، به دست جوانان فتح شده‌اند.
در این چارچوب، موضوع فرزندآوری از سطح یک انتخاب فردی یا خانوادگی، به یک مسئله‌ی راهبردی در مقیاس ملی ارتقا پیدا می‌کند. رهبر انقلاب بارها با نگاهی آینده‌نگر، نسبت به «کمیاب شدن نسل جوان» هشدار داده‌اند؛ وضعیتی که نه‌تنها پیشرفت را دشوار می‌کند، بلکه کشور را در معرض تهدیدهای امنیتی و وابستگی‌های عمیق‌تری قرار می‌دهد.
از این منظر، حفظ و گسترش جمعیت جوان، نه‌تنها با اهداف کلان انقلاب اسلامی همخوانی دارد، بلکه لازمه تحقق بسیاری از آن اهداف است. از جمله استقلال سیاسی، شکوفایی اقتصادی، پیشرفت علمی و استقرار عدالت اجتماعی. در واقع، اگر سرمایه انسانی جوان نباشد، سایر سرمایه‌ها نیز به درستی فعال نمی‌شوند یا قابلیت رقابت نمی‌یابند.
فرسودگی جمعیت و فرصت بی‌بازگشت «پنجره جمعیتی»
رهبر انقلاب اسلامی در تحلیل روند جمعیتی کشور، بارها نسبت به غفلت از این فرصت حیاتی هشدار داده‌اند؛ فرصتی که در ادبیات جمعیت‌شناسی از آن با عنوان «پنجره جمعیتی» یاد می‌شود. ایشان با اشاره به این مفهوم، تصریح می‌کنند: «یکی از مزیّت‌های بزرگ کشور عبارت است از فرصت جمعیّت جوان کشور… به تعبیر این جمعیّت‌شناس‌ها «پنجره‌ی جمعیّتی». ما امروز در دلِ این فرصت قرار داریم… این فرصت تا ۲۰ سال دیگر ادامه خواهد داشت… اگر این ۲۰ سال از دستمان رفت و کشور وارد عرصه سالمندی و فرسودگی شد، دیگر کاری نمی شود کرد.» (۱۳۹۸/۰۸/۲۸)
در واقع، پنجره جمعیتی به دوره‌ای محدود گفته می‌شود که در آن بخش غالب جمعیت یک کشور را گروه سنی کارآمد و مولد تشکیل می‌دهد؛ فرصتی که با برنامه‌ریزی صحیح می‌تواند موتور حرکت کشور به سمت توسعه‌ی پایدار باشد. اما این پنجره، دائمی نیست؛ اگر در زمانی مشخص مورد استفاده قرار نگیرد، بسته خواهد شد و جای خود را به پدیده‌ای خطرناک به نام «پیری جمعیت» خواهد داد.
رهبر انقلاب این روند را نه‌تنها از زاویه علمی و آماری، بلکه با نگاه تمدنی و راهبردی ارزیابی می‌کنند. ایشان تصریح دارند که پیری جمعیت فقط یک پدیده‌ی زیستی نیست، بلکه به معنای از دست رفتن پویایی اجتماعی، ضعف در تولید، کاهش توان دفاعی و افزایش وابستگی خواهد بود، چرا که جامعه‌ی پیر نمی‌تواند به آن قلّه‌ها برسد و همه پیشرفت‌های ما تا امروز به برکت حضور جوان‌ها بوده است.
نکته مهم اینجاست که از منظر رهبر انقلاب، فرصت جمعیتی به‌تنهایی کفایت نمی‌کند؛ بلکه بهره‌گیری از آن مستلزم اقدامات ساختاری، سیاست‌گذاری منسجم و فرهنگ‌سازی عمیق است. ایشان صریحاً می‌گویند که اگر این بی‌توجّهی ادامه پیدا کند و همه به فکر فرزندآوری نیفتند، ۲۰ سال آینده وارد مسیری خواهیم شد که دیگر کار برای‌مان بسیار مشکل خواهد شد.
بنابراین، رهبر انقلاب با آینده‌نگری و بر اساس محاسبه‌ی دقیق، هشدار می‌دهند که فرصت رشد و نوسازی تمدن اسلامی وابسته به جمعیت جوان است و اگر این فرصت از دست برود، بازگرداندن آن امکان‌پذیر نیست. پیری جمعیت نه‌تنها حرکت تمدنی انقلاب را متوقف می‌کند، بلکه کشور را در برابر تهدیدات نرم و سخت بی‌دفاع خواهد کرد.
چالش سیاست تحدید نسل و سلطه نسخه‌های غربی
از دیگر محورهای راهبردی در تحلیل رهبر انقلاب درباره بحران جمعیتی، نقد جدی نسبت به سیاست‌های تحدید نسل و تبعیت برخی دستگاه‌ها و مسئولان از نسخه‌های غربی است. ایشان در بیانی شفاف و هشداردهنده، این تبعیت را «اعتماد بیشتر به نسخه‌ی بیگانگان تا نسخه‌ی داخلی» تعبیر کرده و آن را یک «خطای بزرگ» می‌دانند.
در دهه‌های گذشته، در نتیجه اجرای سیاست «فرزند کمتر، زندگی بهتر» که برگرفته از توصیه‌ها و الگوهای کشورهای اروپایی بود، الگوی فرزندآوری در ایران دچار تغییرات بنیادین شد. این سیاست، در ظاهر با اهداف رونق اقتصادی و بهداشت عمومی معرفی شد، اما رهبر انقلاب، آن را بخشی از راهبرد کلان غرب برای تضعیف کشورهای اسلامی می‌دانند و معتقدند که آنها «می‌خواهند کشورهای اسلامی از جمعیّت‌های زیاد و جوان‌های فعّال و انسان‌های کارآمد برخوردار نباشند.»
نکته‌ی حائز اهمیت در بیانات ایشان این است که برخلاف ظاهر فریبنده این سیاست، خود کشورهای غربی اکنون با بحران شدید کاهش جمعیت و پیری مواجه شده‌اند و به انواع تشویق‌ها برای فرزندآوری روی آورده‌اند، اما «فایده هم ندارد.» (همان) تجربه غربی‌ها نشان داده است که بازگرداندن شاخص‌های جمعیتی به حالت مطلوب، پس از افت شدید نرخ موالید، تقریباً غیرممکن است.
رهبر انقلاب با تأکید بر تفاوت مبنایی میان سیاست‌های جمعیتی اسلامی و غربی، تصریح می‌کنند که باید به نسخه درون‌زای اسلامی بازگشت؛ نسخه‌ای که در آن ازدواج، فرزندآوری، تکثیر نسل و تشکیل خانواده ارزش شمرده می‌شود: «به این نسخه اسلامی که «تَنَاکَحوا تَناسَلوا تَکثُروا فَاِنّی اُباهی بِکُمُ الاُمَمَ یَومَ القِیامَه» عمل نمی‌کنند، [امّا] به نسخه‌ی غربی عمل می‌کنند!»
از این منظر، تبعیت برخی مدیران میانی از الگوی جمعیتی غربی، نه‌تنها آسیب‌زا، بلکه در تعارض با هویت و آینده کشور است. رهبر انقلاب بارها اشاره کرده‌اند که این عقب‌ماندگی باید جبران شود، اما به صراحت هم ابراز نگرانی کرده‌اند که: «نتایج خیلی نتایجِ دلگرم‌کننده‌ای نیست.»
در چنین شرایطی، رهبر انقلاب بر ضرورت «فرهنگ‌سازی»، «قانون‌گذاری» و «دنبال‌گیری جدّی دستگاه‌های اجرایی» تأکید کرده‌اند. از نظر ایشان، مقابله با روند کاهش جمعیت، امری صرفاً فرهنگی یا شخصی نیست، بلکه یک راهبرد ملی و تمدنی است که نیاز به عزم و اراده همه‌جانبه دارد.
مسئولیت دستگاه‌ها و خطر ترک فعل در سیاست جوانی جمعیت
با توجه به جایگاه راهبردی جوانی جمعیت در منظومه فکری رهبر انقلاب، غفلت از آن نه‌تنها بی‌تدبیری بلکه در مواردی ترک فعل آشکار و قابل پیگرد محسوب می‌شود. ایشان در بیانات صریحی نسبت به کم‌کاری دستگاه‌های اجرایی، فرهنگی و آموزشی هشدار داده و تأکید کرده‌اند که دستگاه‌های مختلف دولتی و عمومی کشور مسئله جمعیّت را جدّی بگیرند و کسانی که مسئول‌اند، به معنای واقعی کلمه، وظایفشان را در این زمینه انجام بدهند.
از نظر رهبر انقلاب، هر دستگاهی که با «زندگی»، «معیشت»، «فرهنگ»، «آموزش»، «اشتغال»، «مسکن» و حتی «تبلیغ و رسانه» ارتباط دارد، در قبال جوانی جمعیت مسئول است و نمی‌تواند نسبت به آن بی‌تفاوت باشد. مسئولیت این دستگاه‌ها تنها در صدور بخش‌نامه یا تکرار شعارها خلاصه نمی‌شود، بلکه به اجرای دقیق، مستمر و اثربخش سیاست‌های مصوب نیاز دارد؛ از جمله «قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت» که از سال ۱۴۰۰ لازم‌الاجرا شده و ابعاد متعددی از تسهیل فرزندآوری، تأمین مسکن و معیشت خانواده‌ها تا توسعه خدمات مراقبتی و آموزشی کودکان را در بر می‌گیرد.
اما آنچه در عمل مشاهده می‌شود، فاصله‌ای نگران‌کننده میان «قانون» و «اقدام» است. بسیاری از دستگاه‌ها به وظایف قانونی خود در این زمینه یا ورود نمی‌کنند یا به‌صورت جزیره‌ای و نمایشی عمل می‌کنند. این ترک فعل‌ها که بعضاً از روی بی‌اعتقادی به اصل مسئله یا بی‌توجهی به اولویت‌های کشور صورت می‌گیرد، می‌تواند آثار غیرقابل جبرانی بر آینده کشور برجای بگذارد.
رهبر انقلاب در هشدار نسبت به این مسامحه‌ها فرموده‌اند: «مسئولینی که امروز هستند، باید بدانند اگر چنانچه این موضوع [جمعیت] مورد توجه قرار نگیرد، ۱۰ سال دیگر، ۱۵ سال دیگر، وقتی اثراتش ظاهر شد، دیگر قابل علاج نیست.»
در واقع، ترک فعل امروز، منجر به بحران غیرقابل بازگشت فردا خواهد شد؛ چرا که ساخت جمعیتی، سیال و قابل انعطاف فوری نیست، و اصلاح آن، نیازمند فرآیند بلندمدت و حمایت‌های چندلایه است. غفلت چند ساله از سیاست‌های جمعیتی، دهه‌ها آینده کشور را به مخاطره می‌اندازد؛ به‌ویژه که روند سالمندی جمعیت در ایران شتابی فزاینده گرفته و فرصت تاریخی برای اصلاح آن به‌شدت محدود است.
در چنین شرایطی، رهبر انقلاب، مطالبه‌گری عمومی از دستگاه‌ها، نظارت سازمان‌های ناظر و پاسخ‌خواهی رسانه‌ها را نیز ضروری می‌دانند. زیرا اجرای این سیاست‌ها بدون فشار افکار عمومی و پیگیری نهادهای نظارتی به‌راحتی به تعویق می‌افتد یا منحرف می‌شود.
موانع فرهنگی فرزندآوری؛ گفتمان‌سازی یا مقابله با تحریف؟
در کنار موانع اقتصادی و اجرایی، یکی از مهم‌ترین چالش‌های تحقق جوانی جمعیت در اندیشه رهبر انقلاب، موانع فرهنگی و گفتمانی است. ایشان بارها تأکید کرده‌اند که دشمنان ملت ایران با «جنگ نرم» و «هجمه فرهنگی» تلاش کرده‌اند ساختار فکری مردم را درباره خانواده، فرزند و سبک زندگی تغییر دهند تا از درون، پویایی جامعه ایرانی را متوقف سازند.
«یکی از کارهایی که در این جنگ نرم انجام می‌گیرد، همین مسئله‌ی کاهش نسل است؛ که حالا در بعضی از کشورهای غربی این اتفاق افتاده و دارند جبران می‌کنند، برای کشور ما هم برنامه‌ریزی کردند.» (۱۳۹۹/۰۲/۲۸)
بر این اساس، مقابله با کاهش جمعیت صرفاً یک پروژه اقتصادی یا حقوقی نیست؛ بلکه یک مواجهه «تمدنی» با گفتمان سلطه است که می‌کوشد خانواده را از ارزش و مرکزیت بیندازد و سبک زندگی فردگرایانه، مصرف‌زده، بدون فرزند و بی‌تعهد را جایگزین کند. ترویج ترس از فرزند، بزرگ‌نمایی مشکلات تربیت کودک، القای «مزاحم» بودن فرزند برای پیشرفت شخصی، تبلیغ زندگی تک‌فرزندی یا بی‌فرزندی، و حتی جعل مفاهیم دینی درباره قناعت یا رضایت الهی، همه نمونه‌هایی از این تحریف فرهنگی‌اند.
رهبر انقلاب از این روند با واژه‌های دقیقی چون «تبلیغات غلط» و «نقشه دشمن» یاد کرده‌اند. به‌عنوان نمونه، ایشان می‌فرمایند: «یکی از کارهایی که در این جنگ نرم انجام می‌گیرد، همین مسئله‌ی کاهش نسل است… حالا یک زمانی بود که بعضی‌ها با انگیزه‌ی خیر، به‌خاطر مشکلات کشور، برای کنترل نسل تبلیغ می‌کردند؛ امروز آن روز نیست، آن شرایط نیست.»
مسئله اساسی از نظر ایشان، نیاز به «بازسازی گفتمان» است. گفتمانی که در آن، فرزند نه «هزینه اضافی»، بلکه «سرمایه انسانی»، «نعمت الهی» و «افق آینده‌ساز کشور» تلقی شود. این امر مستلزم ورود فعالانه نخبگان، رسانه‌ها، روحانیون، دانشگاهیان، فعالان اجتماعی و هنرمندان به میدان روایت‌سازی است تا با ایجاد تصویری مطلوب از خانواده پرجمعیت، مادران فعال، پدران مسئول و کودکان شاد، فضا را از سیطره نگرش‌های مأیوس و واگرا خارج کنند.
گفتمان‌سازی اما نباید سطحی و شعاری باشد؛ بلکه باید با بهره‌گیری از ظرفیت‌های فرهنگی بومی، مضامین دینی، تجارب موفق اجتماعی و تحلیل علمیِ فرصت‌های جمعیتی، به بنیان‌های فکری مخاطبان عمق ببخشد. رهبر انقلاب با اشاره به مسئولیت نهادهای فرهنگی در این زمینه معتقدند که «سیاست‌های فرهنگی کشور باید به نحوی تنظیم بشود که تشکیل خانواده و فرزندآوری، یک ارزش تلقی بشود؛ این باید فرهنگ عمومی مردم بشود، نه‌فقط یک حکم شرعی یا توصیه اجتماعی.»
فرصت تمدنی، و نه فقط چالش جمعیتی
در نهایت باید در نظر داشته باشیم رهبر انقلاب اسلامی، مسئله جمعیت را صرفاً یک مقوله جمعیتی یا آماری نمی‌دانند، بلکه آن را یک «فرصت تمدنی» و رکن حیاتی برای «پیشرفت اسلامی» تلقی می‌کنند. در منظومه فکری ایشان، جمعیت جوان نه‌تنها بار هزینه‌ای نیست، بلکه بزرگ‌ترین «سرمایه ملی» است؛ سرمایه‌ای که اگر درست مدیریت و تربیت شود، می‌تواند کشور را به سمت اقتدار، استقلال، نوآوری و مرجعیت جهانی سوق دهد.
ایشان جمعیت جوان و پرنشاط را یکی از مهم‌ترین ثروت‌های ملی می‌دانند . معتقدند کشوری که نیروی انسانیِ جوان نداشته باشد، مثل انسانی است که توان حرکت و تحرک را از دست داده است.
این نگاه، نقطه مقابل تلقی رایج در برخی محافل غربی است که افزایش جمعیت را با بحران‌های اقتصادی، بیکاری و کمبود منابع گره می‌زنند. رهبر انقلاب با شناخت عمیق از ظرفیت‌های درونی کشور، باور دارند که ایران با داشتن منابع سرشار، استعدادهای فراوان، سرزمین پهناور و فرهنگ اسلامی ـ ایرانی، نه‌تنها قادر است جمعیت بیشتری را اداره کند، بلکه با همین جمعیت می‌تواند به یک تمدن پیشرو و مولد در سطح جهان تبدیل شود.
«ما کشور کم‌جمعیتی نیستیم، باید از این جمعیت استفاده کنیم؛ این جمعیت جوان، مستعد، پرنشاط، باهوش، باانگیزه، کشور را به اوج خواهد رساند» (۱۳۹۹/۰۲/۲۸)
از نگاه امام خامنه‌ای، جوانان نه‌فقط نیروی کار و تولید، بلکه موتور محرکه فرهنگ، سیاست، علم، صنعت و جهادند. نقش آنان در دفاع مقدس، پیشرفت‌های علمی، فناوری هسته‌ای، شرکت‌های دانش‌بنیان و حتی جریان مقاومت، مؤید این واقعیت است که «جوانی» نه فقط «فاز زندگی»، بلکه «جهش تمدن‌ساز» است.
بنابراین، از دیدگاه رهبر انقلاب، برنامه‌ریزی برای افزایش جمعیت، در واقع سرمایه‌گذاری برای آینده‌سازی کشور است. نادیده‌گرفتن این ظرفیت، به‌معنای چشم‌پوشی از امکان تاریخی ملت ایران برای تبدیل‌شدن به الگوی پیشرفت اسلامی در جهان است.
در این چارچوب، ایشان از مسئولان می‌خواهند که نگاه «وظیفه‌محور» و نه «آمارمحور» به جمعیت داشته باشند: «اگر مسئولین کشور به مسئله جمعیت به‌عنوان یک وظیفه نگاه کنند، نه به‌عنوان یک عدد، خیلی از مشکلات حل خواهد شد.» (۱۳۹۳/۰۲/۳۰)
گزارش از؛ فاطمه قدیری
انتهای پیام/
