به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، عید قربان در ظاهر، روز ذبح یک حیوان است، اما اگر این مناسک را تنها به همین ظاهر تقلیل دهیم، معنای ژرف و پیام بلند آن را از دست داده‌ایم. حقیقت قربانی در اسلام، تجلیِ تسلیم محض در برابر خداوند، بریدن از دلبستگی‌ها و تمرینی نمادین برای ذبح نفس سرکش است؛ رمز عبادی‌ای که اگر به آن صرفاً از منظر کمک اقتصادی به فقرا نگاه شود، عمق معرفتی و سلوکی آن مغفول می‌ماند. آنچه در روز قربان باید قربانی شود، پیش از گوشت و خون، «تعلقات انسان به دنیا و موانع قرب الهی» است. از همین روست که ساده‌سازی مناسک هرچند با نیت نیک، می‌تواند به تدریج محتوا و فلسفه اصیل عبادت را از درون تهی کند و آن را از کارکرد تربیتی و معنوی‌اش بازدارد.
خبرگزاری تسنیم در گفت‌وگو با حجت‌الاسلام محمدحسین تاج‌الدینی، کارشناس مسائل دینی، به بررسی اسرار مربوط به عید قربان و لزوم توجه به فلسفه عبادی قربانی در این روز پرداخته است.
درس‌هایی از حضرت ابراهیم (ع) در عید قربان
بسیاری عید قربان را تنها به‌عنوان روزی برای قربانی کردن حیوان می‌شناسند. به‌عنوان یک کارشناس دینی، بفرمایید حقیقت نمادین این روز و عمل ذبح در اسلام از منظر معرفتی و معنوی چیست؟
حقیقت ذبح در اسلام بسیار فراتر از کشتن یک حیوان است. آنچه حضرت ابراهیم (ع) در برابر فرمان الهی انجام داد، صرفاً یک اقدام فیزیکی نبود، بلکه نمایش کاملی از تسلیم محض، بریدن از دلبستگی‌های دنیوی و آماده‌سازی نفس برای عبور از سخت‌ترین آزمون‌های ایمانی بود.
در واقع باید دقت کنیم که ماجرای حضرت ابراهیم (ع) و فرزندش اسماعیل (ع) تنها تاریخی نیست، بلکه الگویی است برای همه انسان‌ها در همه زمان‌ها. آنجا که حضرت ابراهیم (ع) در رؤیا فرمان الهی را مبنی بر قربانی کردن فرزندش دریافت می‌کند، در برابر یکی از سخت‌ترین آزمون‌های ایمان و بندگی قرار می‌گیرد. آنچه او انجام می‌دهد فقط یک حرکت بیرونی نیست، بلکه تجسمی از تسلیم محض و بریدن از هر آنچه غیر خداست. حتی عزیزترین و محبوب‌ترین موجود نزد خود، یعنی فرزندش را هم آماده می‌شود تا فدای فرمان خدا کند. این یعنی هیچ چیز حتی عواطف پدری نمی‌تواند مانعی بر سر راه اطاعت از خدا شود.
اینجاست که معنای اصلی «قربان» روشن می‌شود. قربانی فقط ذبح یک حیوان نیست، بلکه نماد قربانی کردن دلبستگی‌هاست. وقتی یک انسان مؤمن در روز عید قربان دست به ذبح گوسفند می‌زند، اگر تنها به جنبه ظاهری این کار اکتفا کند، از عمق پیام آن غافل شده است. اما اگر با نیت خالص و آگاهانه این کار را انجام دهد، در حقیقت مشغول تمرینی درونی است برای بریدن از دنیا، از تعلقات مادی، از نفس سرکش، از خواسته‌های زودگذر، از خودمحوری، و از هر چیزی که او را از خدا دور می‌کند.
وقتی مؤمن در روز عید قربان گوسفندی را ذبح می‌کند، در واقع تمرینی نمادین انجام می‌دهد تا رگ تعلق خود به دنیا را ببرد. این ذبح، نماد ذبح نفس حیوانی است. یعنی آن بخش از وجود انسان که اسیر شهوت، حرص، خودخواهی و دنیاگرایی است، باید در مسیر تقرب الهی قربانی شود. بنابراین قربانی کردن حیوان، شعاری برای توجه دادن انسان به حقیقتی باطنی است.
قربانی با صدقه جایگزین نمی‌شود
با این توضیحات، چرا اسلام این اندازه بر عمل «ذبح حیوان» در روز عید قربان تأکید کرده است؟ آیا صرف کمک به فقرا کفایت نمی‌کند؟
این سؤال بسیار مهمی است. در نگاه اول، ممکن است تصور شود که هدف از قربانی کردن حیوان، فقط رساندن گوشت به فقراست، بنابراین اگر کسی از مسیر دیگری مثل کمک نقدی یا تهیه سبد غذایی به نیازمندان کمک کند، شاید نتیجه‌اش حتی بهتر هم باشد. اما باید به یک نکته مهم توجه داشت، اینکه «عید قربان تنها یک مناسبت اجتماعی یا اقتصادی نیست، بلکه قبل از هر چیز، یک مناسک عبادی است». یعنی عملی است که خداوند متعال آن را به‌عنوان نمادی از بندگی، اطاعت و تقرب به خودش در یک زمان مشخص و با شرایط معین قرار داده است و همین ویژگی است که به آن معنا و اثر می‌دهد.
در مورد حجاج این مسئله حتی جنبه واجب پیدا می‌کند. قربانی در منا بخشی از مناسک حج است و یکی از ارکان اصلی این عبادت بزرگ به‌شمار می‌آید. به‌همین دلیل اگر کسی در ایام حج به منا برود و بدون عذر موجه از قربانی کردن صرف‌نظر کند یا تنها به صدقه دادن بسنده کند، حج او ناقص خواهد بود. این موضوع نشان می‌دهد که قربانی، یک کار عبادی خاص است و تنها با کارهای خیر دیگر جایگزین نمی‌شود، مانند نماز یا روزه که نمی‌توان آنها را با کمک به دیگران جبران کرد.
اما در مورد کسانی که در حج نیستند و در شهر و دیار خود عید قربان را برگزار می‌کنند، قربانی کردن حیوان واجب نیست، بلکه مستحب مؤکد است. با این حال همین عمل مستحب، ثواب بسیار زیادی دارد به خصوص اگر با نیت خالص انجام شود و گوشت آن در راه خدا و برای اطعام فقیران و مستمندان استفاده شود.
به عبارت دیگر کمک مالی به فقرا بسیار ارزشمند است و در موارد بسیاری توصیه شده، اما عید قربان یک مناسک عبادی است که شرایط و آثار خاص خود را دارد. مخصوصاً برای حجاج در سرزمین منا، قربانی یکی از ارکان حج است و با پول دادن جایگزین نمی‌شود. اما برای دیگر مؤمنان که انجام قربانی برایشان مستحب است، می‌توانند به جای قربانی، صدقه بدهند ولی توجه داشته باشیم که این جایگزینی، ثواب و آثار قربانی را ندارد.
چرا؟
چون قربانی در این روز یک عمل رمزی و عبادی است، نه فقط یک کمک مالی. در نتیجه اگر کسی بخواهد صدقه بدهد خوب است، اما اگر قربانی کند و گوشت آن را برای ولیمه فقرا مصرف کند، این کار هم اطعام است و هم قربانی، و ثواب هر دو را دارد.
در حقیقت این ذبح، فقط یک کار اقتصادی نیست که صرفاً به رساندن گوشت به دیگران منجر شود، بلکه یک «رمز عبادی» است. عملی است که پشت آن، معانی بلندی از تسلیم در برابر خدا، یادآوری سنت ابراهیمی و تمرین بریدن از دلبستگی‌ها قرار دارد. همان‌طور که قبلاً هم اشاره شد، وقتی حضرت ابراهیم (ع) مأمور شد که فرزندش را قربانی کند، خداوند این کار را نه برای کشتن، بلکه برای سنجش میزان تسلیم و ایمان او خواست. پس اصل ماجرا، اطاعت و بندگی بود، نه نتیجه ظاهری.
البته اگر فردی به هر دلیلی امکان قربانی کردن ندارد یا دسترسی به نیازمندان برای رساندن گوشت ندارد، می‌تواند از صدقه استفاده کند و به فقرا کمک کند. اما اگر کسی توفیق آن را دارد که قربانی کند و گوشت آن را میان نیازمندان تقسیم کند، هم سنت قربانی را زنده کرده و هم ثواب اطعام و صدقه را برده است. چنین کاری دو ثواب دارد، یکی ثواب انجام یک سنت عبادی خاص، و دیگری ثواب کمک به نیازمندان است.
شرایط حیوان قربانی در اسلام
درباره شرایط حیوان قربانی و شیوه مصرف آن هم بفرمایید. آیا اسلام دستور خاصی برای این موارد داده است؟
بله. وقتی صحبت از عید قربان و ذبح قربانی می‌شود، ممکن است برخی افراد فکر کنند که هر حیوانی را می‌توان در این روز قربانی کرد و گوشتش را میان مردم پخش کرد. اما واقعیت این است که اسلام برای قربانی، هم از نظر ویژگی‌های حیوان و هم از نظر نحوه مصرف گوشت، دستورهای مشخص و دقیقی دارد. این دستورها فقط از جنبه بهداشتی یا اقتصادی نیستند، بلکه پشت هر کدام از آنها، پیام‌های معنوی، تربیتی و اجتماعی وجود دارد.
در قرآن کریم و روایات اهل بیت علیهم‌السلام تأکید شده که حیوانی که در راه خدا قربانی می‌شود باید ویژگی‌هایی داشته باشد. از جمله:
- سالم باشد، یعنی نباید دچار بیماری جسمی یا عیب‌های آشکار باشد.
- قوی و سالم اندام باشد و حیوانی که دچار شکستگی، فلج، نابینایی، یا نقص عضو است برای قربانی پذیرفته نیست.
- حیوان قربانی باید به اندازه کافی رشد کرده باشد. معمولاً برای قربانی، سن خاصی برای هر نوع حیوان (گوسفند، بز، گاو، شتر) در نظر گرفته شده است که نشانه بلوغ و سلامت حیوان است.
- ظاهر مناسبی داشته باشد. حتی حیوانی که بیش از حد لاغر است یا استخوان‌هایش پیدا است، برای قربانی مناسب دانسته نمی‌شود.
پیام تربیتی قربانی: ارائه بهترین‌ها برای خداوند
این شرایط خاص برای چیست؟
همه این نکات، یک پیام مهم و تربیتی برای ما دارد، اینکه در راه خدا باید بهترین‌ها را تقدیم کرد، نه چیزهایی را که خودمان هم علاقه‌ای به آنها نداریم یا به آن بی‌توجهیم.
همان‌طور که قرآن می‌فرماید: «لَن تَنالُوا البِرَّ حتّى تُنفِقوا مِمّا تُحبّون» یعنی «هرگز به نیکی واقعی نمی‌رسید مگر آنکه از آنچه دوست دارید انفاق کنید.» (سوره آل عمران، آیه ۹۲) این اصل دقیقاً با آن ذهنیتی که گاهی در جامعه دیده می‌شود متفاوت است، که بعضی افراد ممکن است بخواهند حیوانی را که دیگر برایشان فایده‌ای ندارد، یا ضعیف و بیمار شده، به عنوان قربانی ذبح کنند.
در حالی که قربانی یک هدیه به پیشگاه الهی است. آیا کسی هنگام هدیه دادن به بزرگی یا عزیزی، چیزی ناقص یا بی‌ارزش می‌برد؟ قربانی هم چنین شأنی دارد. نماد بندگی است و باید با کیفیت، دقت و احترام انجام شود. درواقع این دقت‌ها به ما یاد می‌دهد که آنچه در راه خدا تقدیم می‌شود باید از بهترین‌ها باشد، نه از ته‌مانده‌ها یا اضافی‌ها.
نحوه مصرف گوشت قربانی: سه بخش، سه پیام
در مورد نحوه مصرف گوشت قربانی چه دستورالعملی وجود دارد؟
از نظر مصرف هم گوشت قربانی بهتر است به سه بخش تقسیم شود: بخشی برای خود فرد و خانواده، بخشی برای هدیه دادن، و بخشی برای فقرا.
حکمت این نوع تقسیم‌بندی چیست؟ چرا نمی‌توان همه آن را خود فرد و خانواده‌اش مصرف کنند؟
وقتی یک سوم قربانی به خود فرد و خانواده اختصاص پیدا کرده، یعنی این بخش نه تنها جنبه اقتصادی دارد، بلکه نشانه آن است که فرد از برکت این عبادت بهره‌مند می‌شود و آن را بخشی از زندگی شخصی خود می‌داند. اما در عین حال یک‌سوم برای هدیه دادن به اطرافیان در نظر گرفته شده، این بخش باعث ایجاد پیوند، محبت و دوستی در میان خانواده‌ها، دوستان و همسایگان می‌شود. مخصوصاً اگر به افرادی داده شود که شاید توان قربانی کردن ندارند ولی دوست دارند در این روز شریک باشند.
یک‌سوم هم برای فقرا و نیازمندان است. این بخش جنبه اجتماعی و انسانی ماجراست. یعنی اسلام نمی‌خواهد عبادت فقط بین فرد و خدا باشد، بلکه باید آثارش در جامعه هم پیدا شود. از طریق اطعام مستمندان، شکاف‌های اجتماعی کم می‌شود، فقرا دلگرم می‌شوند و حس برادری و همدلی تقویت می‌شود.
حتی در آیه‌ای از قرآن درباره قربانی می‌خوانیم: «فَکُلوا مِنها وَأَطعِمُوا القانِعَ وَالمُعتَرَّ؛ پس از گوشت قربانی بخورید و به نیازمندانی که با وقار می‌نشینند و نیز به کسانی که درخواست می‌کنند، بدهید.» (سوره حج، آیه ۳۶) این آیه به وضوح بر جنبه اجتماعی قربانی تأکید دارد. این تقسیم‌بندی به ما یاد داده که عمل عبادی باید با اجتماع، مشارکت و همدلی همراه باشد.
ظاهر مناسک را ساده‌سازی نکنیم
برخی افراد ترجیح می‌دهند پول گوسفند را بدهند تا مثلاً فقرایی در جای دیگر غذا بخورند. شما این جایگزینی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
همان‌طور که اشاره شد، اگر هدف صرفاً کمک به فقرا باشد، می‌توان به آنها پول داد و این امر بسیار پسندیده است. این نیت، نیتی بسیار زیبا و ارزشمند است و اسلام همواره به کمک به فقرا و رسیدگی به محرومان توصیه کرده. اما باید توجه داشت که عید قربان فقط یک موقعیت اجتماعی برای اطعام و کمک نیست، بلکه پیش از هر چیز، یک مناسک عبادی و نماد معنوی بزرگ است.
پس اگر هدف شرکت در مناسک عید قربان باشد، خصوصاً به نیت قربت و عبادت، فقط ذبح حیوان با شرایط شرعی آن، معنا دارد. پول دادن جای عمل عبادی را نمی‌گیرد، چون ذبح حیوان، نماد عینی از تسلیم و عبودیت است. ما باید مراقب باشیم که ظاهر مناسک را ساده‌سازی نکنیم تا محتوا و فلسفه عمیق آن از بین نرود.
انتهای پیام/
