به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، با نزدیک شدن به ایام برگزاری حج تمتع که بزرگترین کنگره سالانه مسلمانان جهان و نمادی بی‌بدیل از همگرایی و همدلی امت اسلامی است، ضرورت پرداختن به ابعاد گوناگون این فریضه الهی بیش از پیش احساس می‌شود.
حج، فراتر از یک عمل عبادی فردی، بستر بی‌نظیری برای تبادل فرهنگی، تعاملات اجتماعی، و حتی بسترسازی برای دیپلماسی و تقریب دیدگاه‌های مسلمانان از ملّیت‌ها و مذهب‌های گوناگون است.
برای واکاوی این ظرفیت و به‌ویژه نقش آن در تقویت پیوندهای میان مسلمانان و تعاملات فرهنگی در سطح بین‌الملل، گفت‌وگویی ترتیب داده‌ایم با جناب آقای “دکتر محسن معارفی؛ رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در تانزانیا” و درباره مسائلی همچون نقش محوری حج در پیوند فرهنگی و اجتماعی مسلمانان از سراسر جهان، ظرفیت‌های بالقوه این فریضه برای تعامل و گفت‌وگو با نخبگان و اندیشمندان کشورهای مختلف، به گفت‌وگو نشسته‌ایم که مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید.
تسنیم: حج چه نقشی در پیوند فرهنگی میان مسلمانان دارد؟
حج یکی از بزرگترین عبادات اجتماعی اسلام و بستری بی‌نظیر برای تحکیم پیوندهای فرهنگی و اجتماعی میان مسلمانان سراسر جهان است. این فریضه الهی، از دیرباز مورد تأکید ویژه ائمه اطهار علیهم‌السلام قرار گرفته و همواره به عنوان عاملی مؤثر در همبستگی امت اسلامی معرفی شده است.
امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام در نهج البلاغه، فلسفه اصلی حج را در ایجاد وحدت و تقویت پیوندهای دینی و اجتماعی میان مسلمانان می‌داند، آنجا که می‌فرماید: «فَرَضَ اللّهُ… وَالْحَجَّ تَقْربَهً لِلدِّین» (حکمت ۲۵۲)؛ یعنی «خداوند حج را برای نزدیک ساختن دین و همبستگی مسلمانان واجب کرد».
همچنین امام رضا علیه‌السلام در بیانی نورانی، خانه خدا را کانون گردهمایی مسلمانان از شرق و غرب عالم دانسته‌اند تا آنان یکدیگر را بشناسند و از احوال هم باخبر شوند. حج، با فراهم کردن فرصت دیدار و تعامل مسلمانان از اقوام و سرزمین‌های گوناگون، دل‌ها را به هم نزدیک ساخته، زمینه‌ی الفت، انس و وحدت واقعی را در میان امت اسلامی فراهم می‌آورد و شناخت متقابل و همدلی میان آنان را تعمیق می‌بخشد. بی‌تردید، این آثار شکوهمند، حج را به یک تجربه فرهنگی-دینی بی‌بدیل در تقویت انسجام امت اسلامی تبدیل کرده است.
“سفر حج”، توجه جهان را به آفریقا معطوف کرد
تسنیم: آیا نسبت به اینکه حج باعث همبستگی و تقویت پیوندهای دینی و اجتماعی میان مسلمانان است، می‌توانید شواهدی تاریخی و عینی به خصوص در آفریقا بیان کنید؟
بله؛ حج از دیرباز نه‌تنها یکی از ارکان پنج‌گانه اسلام و نماد بندگی و اخلاص مسلمانان بوده، بلکه نقش بی‌بدیلی در تحکیم همبستگی دینی، اجتماعی و فرهنگی امت اسلامی ایفا کرده است. شواهد تاریخی فراوانی نشان می‌دهد که اجتماع عظیم مسلمانان در موسم حج، از نخستین سال‌های تاریخ اسلام، آثار اجتماعی گسترده‌ای بر جا گذاشته است. از جمله می‌توان به نخستین حج پیامبر اعظم (ص) پس از فتح مکه اشاره کرد که در آن، مسئله جانشینی امام علی (ع) به مسلمانان ابلاغ شد.
در طول تاریخ، حاکمان و فعالان اجتماعی کشورهای اسلامی، اجتماع متنوع حج را فرصتی مغتنم برای اعلام سیاست‌ها، تبادل دانش و همگرایی امت اسلامی دانسته‌اند. مسلمانان از اقصی نقاط جهان، با وجود مخاطرات سنگین سفر، در این مناسک شرکت می‌کردند؛ سفری که گاه با شهادت بسیاری از زائران در راه همراه بود، اما هیچگاه شوق حضور در خانه خدا خاموش نشد.
به‌ویژه در قاره آفریقا، حج تأثیری عمیق و تاریخ‌ساز داشته است. حاکمان آفریقایی این سفر را نه تنها عبادتی معنوی بلکه سفری آموزشی و تمدنی می‌دیدند که به آنان امکان می‌داد با تازه‌ترین جریان‌های فرهنگی، علمی و سیاسی جهان اسلام، که در آن دوران در اوج تمدن خود بود، آشنا شوند.
برای نمونه، “منسا موسی”، امپراتور مالی در قرن چهاردهم، با کاروان عظیمی از طلا به سوی مکه حرکت کرد؛ سفری که باعث شد توجه جهانیان به ثروت و تمدن آفریقا جلب شود و حتی اقتصاد برخی مناطق شمال آفریقا را تحت تأثیر قرار دهد.
تلاش اروپا برای محدودیت حج در آفریقا از ترس جنبش‌های ضداستعماری
بسیاری از رهبران دینی و اجتماعی آفریقا نیز پس از انجام حج، به چهره‌هایی اثرگذار بدل شدند؛ مانند “مرابطون” که در اثر فعالیت‌های مبلغینی که همراه کاروان‌های حج آفریقایی به مکه سفر کرده بودند، شکل گرفتند و جریان‌های تاریخی مهمی را رقم زدند. شبکه‌ی راه‌های زمینی و دریایی، از کاروان‌هایی که از صحرای بزرگ آفریقا عبور می‌کردند تا سفرهای دریایی از سواحل “سواحیلی” شرق آفریقا (مانند تانزانیا و کنیا)، بر گستره ارتباطات فرهنگی و اقتصادی میان آفریقا و جهان اسلام افزود.
شهرهایی چون “تیمبوکتو”، “قاهره” و “سواکن” به ایستگاه‌های مهم کاروانی بدل شدند و حج، باعث رشد سواد عربی، ترویج مدارس دینی (مدارس اسلامی)، و توسعه معماری اسلامی در سراسر آفریقا شد. علاوه بر این، انجام فریضه حج موجب ارتقای منزلت اجتماعی افراد می‌شد و عنوان “الحاج” یا “الحاجی” نشانه‌ای از احترام و وجاهت اجتماعی به‌شمار می‌رفت. این وضعیت در کشورهایی چون سنگال به اوج خود رسید، جایی که رهبران طریقت‌های صوفی مانند “تیجانیه” و “مریدیه”، پس از بازگشت از حج، با قدرتی معنوی و اجتماعی مضاعف به تقویت جوامع خود پرداختند.
در دوران استعمار، قدرت‌های اروپایی به دلیل بیم از شکل‌گیری جنبش‌های ضداستعماری، تلاش‌هایی برای محدود کردن سفر حج مسلمانان آفریقا انجام دادند. با این حال، با توسعه حمل‌ونقل مدرن در قرن بیستم، حج برای مسلمانان آفریقا در دسترس‌تر شد و همچنان به عنوان نمادی از هویت دینی، بیداری فرهنگی و پیوند با جهان اسلام جایگاه خود را حفظ کرده است.
به این ترتیب، حج در طول تاریخ نه تنها مناسکی فردی، بلکه پدیده‌ای تمدن‌ساز و هویت‌بخش برای مسلمانان جهان، به ویژه مسلمانان آفریقا بوده است.
تسنیم: امروز چطور می‌توان از فرصت حج برای تقویت هویت اسلامی و همگرایی فرهنگی بهره برد؟
حج همچنان می‌تواند بیش از هر زمان دیگری به عنوان بستری مؤثر برای همگرایی فرهنگی و حل مشکلات جهان اسلام ایفای نقش کند. نخستین اثر مهم حج، تقویت حس هویت جمعی و ایمان مشترک میان مسلمانان است. مسلمانانی با پیشینه‌ها، زبان‌ها، مذاهب و فرهنگ‌های گوناگون، در پرتو مناسک و دعاهای مشترک، تجربه‌ای عمیق از همبستگی و اخوت اسلامی را می‌یابند. این اشتراک در تجربه دینی، در عمل، فاصله‌های ظاهری و اختلافات را کاهش می‌دهد و ریشه‌های هویت واحد اسلامی را بارور می‌سازد.
حج بهترین فرصت برای پاسخ به دروغ‌گویی‌ها علیه اسلام و مسلمانان است
از سوی دیگر، حج فرصت ارزشمندی برای تعامل بی‌واسطه میان مسلمانان از سراسر جهان فراهم می‌کند؛ فرصتی بدون تشریفات رسمی یا موانع سیاسی که مسلمانان می‌توانند در آن، یکدیگر را بهتر بشناسند، از سنت‌ها و آداب و رسوم متنوع یکدیگر بیاموزند و به درک عمیق‌تری از امت واحده اسلامی برسند. همانگونه که حضرت امام خمینی (ره) تأکید داشتند، همین ارتباطات مردمی و علمایی که در فضای خلوص دینی شکل می‌گیرد، ولو در حد نشستن و چای نوشیدن ساده، دارای برکات فراوان برای جوامع اسلامی است.
به ویژه در شرایطی که دشمنان اسلام با بهره‌گیری از رسانه‌های مغرض و دروغ‌پردازی‌های گسترده می‌کوشند میان مسلمانان تفرقه بیندازند ــ مثلاً با شایعه‌سازی‌هایی چون داشتن قرآن‌های متفاوت میان شیعه و اهل سنت ــ حج بهترین پاسخ عملی و میدانی به این دروغ‌هاست.
حضور همزمان مسلمانان شیعه و سنی از کشورهای مختلف در یک میدان عبادت مشترک، مشاهده‌ی رفتار، باور و قرآن یکدیگر، در عمل این شبهات را بی‌اعتبار می‌سازد. این گردهمایی بزرگ، بدون نیاز به مباحثات رسمی یا تلاش‌های پرهزینه، بسیاری از سوءتفاهم‌ها را از میان می‌برد و باطل بودن تبلیغات بدخواهان را به چشم همه نمایان می‌کند.
در مقابل حج زمینه‌ای برای تفاهم، صلح و همفکری مسلمانان در برابر دشمنان مشترک فراهم می‌آورد. زائران در این موسم، با لمس واقعی رنج‌ها، امیدها و مشکلات مسلمانان دیگر، احساس نیاز متقابل به همکاری و یاری یکدیگر را در دل خود تازه می‌کنند. آنها در فضایی سرشار از ایمان، بهتر درک می‌کنند که چقدر در برابر توطئه‌ها و دسیسه‌های دشمنان جهانی‌شان نیازمند همبستگی و همکاری هستند.
راهکارهای عملی تحقق همگرایی و تقارب فرهنگی مسلمانان در موسم حج
تسنیم: به طور خاص چه سیاست‌هایی در حج می‌تواند باعث تحقق و رشد عملی این همگرایی و تفاهم شود؟
با توجه به اینکه یکی از مهم‌ترین آثار اجتماعی حج، تقویت تقارب فرهنگی و تعمیق فهم متقابل میان مسلمانان است، مناسب است که سیاست‌ها و برنامه‌ریزی‌های حج با هدف تحقق عملی این همگرایی طراحی و اجرا شود. دست‌اندرکاران امور حج می‌توانند با اتخاذ سیاست‌های هوشمندانه، این ظرفیت عظیم را شکوفا کنند. ازجمله این سیاست‌ها می‌توان به مدیریت هوشمندانه‌ی اسکان زائران اشاره کرد؛ به گونه‌ای که در عین رعایت الزامات ملی و اجرایی، زمینه‌ی تعامل بیشتر میان مسلمانان از زبان‌ها، نژادها و مذاهب گوناگون فراهم شود. کم کردن تشریفات و رسمی‌سازی‌های زائد در این تعاملات، اهمیت ویژه‌ای دارد. هر چه ارتباطات طبیعی‌تر، صمیمی‌تر و خودجوش‌تر باشد، تأثیر آن بر همگرایی فرهنگی عمیق‌تر خواهد بود.
برگزاری نشست‌های کوچک، آزاد و هدایت شده در فضاهای عمومی حج، درباره‌ی موضوعات مهم و مشترک جهان اسلام، می‌تواند بستری بسیار ارزشمند برای تبادل دیدگاه‌ها و افزایش همدلی ایجاد کند. این نشست‌ها می‌توانند به زبان‌های مختلف برگزار شوند و زائران را ترغیب کنند که در فضایی برادرانه به گفت‌وگو و تبادل نظر بپردازند.
از سوی دیگر، آموزش‌های پیش از اعزام به حج باید توجه بیشتری به این بُعد اجتماعی حج داشته باشد. بخشی از این آموزش‌ها می‌تواند بر اهمیت تعامل بین فرهنگی، عدم حساسیت به اختلافات جزئی فقهی، پذیرش تنوع مذهبی و فرهنگی در درون امت اسلامی و تمرکز بر اصول وحدت‌آفرین اسلام متمرکز باشد.
حاجیان باید از پیش آگاه شوند که یکی از رسالت‌های سفر حج، ایجاد دوستی، ارتباط و درک متقابل با مسلمانان دیگر است. نکته مهم این است که ایجاد این بستر نیاز به نیروهای رسمی یا نخبگان خاص ندارد؛ بهترین عاملان تحقق این هدف خود حاجیان هستند. کافی است به آنان آموزش و انگیزه داده شود تا در طول سفر، تلاش کنند با مسلمانانی از کشورها و مذاهب مختلف صحبت کنند، دوست شوند، سوال بپرسند و با نگاه محبت‌آمیز به تفاوت‌های یکدیگر بنگرند. در گام بعدی، می‌توان این روابط ارزشمند شکل‌گرفته در ایام حج را از طریق ایجاد شبکه‌های ارتباطی جهانی یا اپلیکیشن‌های ارتباطی میان حاجیان، استمرار بخشید. این شبکه‌ها می‌توانند بستری برای تداوم گفت‌وگو، همفکری و حتی همکاری‌های فرهنگی و اجتماعی میان مسلمانان جهان باشند.
بنده حاجیان زیادی را در کشور خودمان دیدم که اولین بار در حج مسلمانان آفریقایی را دیده‌اند و با آنها به صحبت نشسته‌اند و مهربانی آنها را از نزدیک دیده‌اند و احساس کرده‌اند چقدر علیرغم اختلافات جزئی و ظاهری به همدیگر نزدیکند. متقابلاً در آفریقا نیز زیاد دیده‌ام که اولین تماس‌های آنها با پیروان اهل بیت (ع) در حج اتفاق افتاده است. به طور مثال چند وقت پیش که یکی از تازه حاجیان تانزانیایی که عربی می‌دانست، بنده را دید و فهمید که بنده از ایران هستم، سریع برایم خواند که اَللّهُمَّ اغْفِرْ لِی الذُّنُوبَ الَّتی تَهْتِکُ الْعِصَمَ.. اَللّـهُمَّ اغْفِرْ لی الذُّنُوبَ الَّتی تَحْبِسُ الدُّعاءَ و بعد برایم با شوق تعریف کرد که این دعاهای زیبا را از پیروان اهل بیت (ع) اولین بار در حج شنیده است.
تسنیم: رایزنی های فرهنگی ایران چه فعالیت‌هایی برای تقویت تقارب فرهنگی و تعمیق فهم متقابل میان مسلمانان می‌توانند داشته باشند؟
اگر مهم‌ترین رسالت رایزنی‌های فرهنگی ایران را تقویت درک متقابل و همگرایی فرهنگی میان مسلمانان تعریف کنیم، قطعاً این نهادها باید از فرصت بی‌نظیر حج به بهترین نحو بهره ببرند. یکی از اقدامات مؤثر که می‌تواند در این راستا انجام شود، سازماندهی نشست‌های گفت‌وگوی میان‌فرقه‌ای است. در این نشست‌ها، علمای اهل سنت و شیعه می‌توانند دیدگاه‌های خود را درباره‌ی اهمیت حج و نقش آن در ایجاد تعامل و تفاهم میان مسلمانان به اشتراک بگذارند.
چنین نشست‌هایی می‌تواند به ایجاد درک متقابل میان پیروان مذاهب مختلف کمک کرده و زمینه‌ساز همگرایی بیشتر در جهان اسلام شود. علاوه بر این، رایزنی‌های فرهنگی ایران می‌توانند برنامه‌های تبادل فرهنگی و اطلاعاتی برای حجاج ترتیب دهند.
یکی از ابتکارات مؤثر در این زمینه، ایجاد گروه‌های تبادل فرهنگی میان نخبگان حجاج ایرانی و نخبگان حجاج کشورهای مختلف است. این نوع برنامه‌ها، علاوه بر ایجاد روابط دوستانه میان مسلمانان از کشورهای مختلف، به تقویت همگرایی فرهنگی و افزایش تفاهم میان مسلمانان کمک می‌کند. همکاری در آموزش‌های پیش از اعزام حاجیان نیز با همکاری دست‌اندرکاران حج کشورهای میزبان، می‌تواند تأثیر بسیاری در تقویت این هدف داشته باشد. ارائه مواد آموزشی که به اهمیت تعامل میان مسلمانان از مذاهب مختلف و لزوم احترام به تنوع‌های دینی و فرهنگی تأکید دارد، می‌تواند زائران را برای تجربه‌ای والا از وحدت اسلامی آماده کند.
مواجهه متفاوت دولتی با حج در تانزانیا؛ بی‌تفاوتی در تانگانیکا و پرداخت وام قرض‌الحسنه در زنگبا
تسنیم: سیاستگذاری و مدیریت حج در تانزانیا چگونه است؟
سیاستگذاری حج در تانزانیا به دلیل تفاوت‌های فرهنگی و جمعیتی در دو بخش اصلی کشور یعنی سرزمین “تانگانیکا” و “زنگبار”، به‌طور متفاوتی انجام می‌شود. در سرزمین اصلی تانگانیکا، به‌دلیل اینکه بیشتر جمعیت مسلمانان در اقلیت قرار دارند و اکثریت جمعیت مسیحی هستند، دولت تانزانیا سیاست خاصی برای حج ندارد.
امور حج در این بخش توسط شورای عالی مسلمانان تانزانیا (باکواتا) تحت نظارت مفتی بزرگ تانزانیا انجام می‌شود. این نهاد مسئولیت امور مربوط به ثبت‌نام، آموزش و اعزام حجاج را بر عهده دارد، در حالی که وزارت خارجه تنها وظیفه صدور ویزا و کارهای اجرایی محدود را بر عهده دارد.
اما در زنگبار، که جمعیت مسلمانان بیش از ۹۵ درصد است، دولت جمهوری نیمه‌خودمختار زنگبار برنامه‌ها و تمهیدات خاصی برای تسهیل سفر حج دارد. دولت زنگبار با همکاری مفتی زنگبار، صندوقی برای اعطای وام و تسهیلات به حجاج تأسیس کرده است و رئیس‌جمهور این منطقه در وعده‌های انتخاباتی خود بر افزایش تعداد سفرهای حج و تسهیل آن تأکید کرده است.
همچنین، دولت زنگبار با مقامات سعودی توافقاتی برای تسهیل فرآیند سفر حج داشته است. با این وجود، به دلیل هزینه بالای سفر حج (حدود ۴ تا ۵ هزار دلار برای هر نفر) معمولاً ظرفیت اختصاصی حج که عربستان به تانزانیا ارائه می‌دهد، به‌طور کامل مورد استفاده قرار نمی‌گیرد. به‌عنوان مثال، در سال ۲۰۲۳، ظرفیت حج برای تانزانیا حدود ۲۵ هزار نفر بود، اما فقط ۳۱۷۰نفر از این ظرفیت بهره‌برداری کردند که بیش از نیمی از آنها از زنگبار بودند.
بانکهای تانزانیا به خصوص بانکهایی که خدمات بانکی اسلامی ارائه می دهند، اخیرا تسهیلات گسترده‌ای را متناسب با اعتبار مشتریان برای سفر حج ارائه می دهند. «اعطای وام قرض الحسنه»، «پرداخت وام هایی در قالب عقود اسلامی با پوشش ۸۰ درصد سفر حج» و «سپرده‌گذاری برای سفر حج با امتیازات ویژه» از جمله این اقدامات است.
در زمینه همکاری‌های ایران و تانزانیا در امور حج، جمهوری اسلامی ایران تفاهم‌نامه‌ای با جمهوری تانزانیا دارد. امسال نیز رئیس حجاج ایرانی، حجت‌الاسلام نواب، به تانزانیا سفر کرد و با مقامات مرتبط با حج در سرزمین اصلی و زنگبار دیدار و گفت‌گوهایی برای افزایش همکاری‌ها در این زمینه داشت.
با این حال، در عمل و به‌ویژه در حوزه تقویت تعامل و وحدت مسلمانان در سفر معنوی حج، نیاز به اقدامات عملی بیشتری وجود دارد. رایزنی فرهنگی ایران در دارالسلام به‌طور فعال با دست‌اندرکاران امور حج در تانزانیا در ارتباط است و برنامه‌هایی را برای استفاده بهینه از این سفر معنوی در سال جاری در دستور کار دارد. این اقدامات می‌تواند به تقویت همگرایی فرهنگی و دینی میان مسلمانان ایران و تانزانیا کمک کرده و زمینه‌های جدیدی برای همکاری‌های فرهنگی و دینی ایجاد کند.
حج همواره به عنوان پلی برای ایجاد تفاهم بیشتر میان مسلمانان و ابتکار عمل آنها در مواجهه با مخاطرات جهان اسلام بوده است. امیدوارم دست اندرکاران کشورهای اسلامی قدر این فرصت بین نظیر را بیش از پیش بدانند تا بتوانند از این ظرفیت عظیم الهی برای تحقق شعار امسال مراسم حج که حمایت از مردم مظلوم غزه است، به نحو احسن بهره برداری کنند.
انتهای پیام/
