تحولات دیپلماسی علمی ایران / از جذب نخبگان تا ارتقای کیفیت آموزش و پژوهش در دانشگاه‌ها
به گزارش خبرنگار دانشگاه خبرگزاری دانشجو؛ برنامه «صدای دانشجو» که کاری مشترک از رادیو گفت‌و‌گو و خبرگزاری دانشجو است، به موضوع بررسی «دیپلماسی علمی و رتبه‌بندی‌های جهانی دانشگاه‌ها» مورد بحث و بررسی قرار گرفت.
در این قسمت از برنامه «محمد مهدی صادقی دانشجوی ارشد رشته مهندسی مکانیک از دانشگاه تهران و فعال زیست‌بوم در حوزه فناوری و نوآوری» و«محمدرضا میرباقری دانشجوی ارشد رشته رایانش امن دانشگاه شریف» «دکتر صمد نژادابراهیمی مدیرکل دفتر سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی امور پژوهشی وزارت علوم» و «رمضان رحیمی عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس شورای اسلامی» حضور داشتند.
مجری برنامه با تعریف دیپلماسی علمی به عنوان ابزار تقویت روابط بین‌الملل از طریق علم و فناوری، اشاره کرد که این حوزه می‌تواند در حل چالش‌های جهانی و ارتقای همکاری‌های بین‌المللی نقش به‌سزایی ایفا کند. دیپلماسی علمی به طور ویژه به روابط میان دانشگاه‌ها، مؤسسات تحقیقاتی و دولت‌ها برای تقویت تولید علم و توسعه فناوری توجه دارد.
در این راستا، رتبه‌بندی‌های جهانی دانشگاه‌ها به عنوان یکی از شاخص‌های ارزیابی کیفیت آموزش عالی و پژوهش، می‌تواند تاثیر زیادی در گسترش دیپلماسی علمی داشته باشد. دانشگاه‌های معتبر با رتبه‌بندی‌های بالا به‌طور طبیعی روابط گسترده‌تری با دیگر کشورها و مؤسسات علمی برقرار کرده و فرصت‌های تبادل دانش، فناوری و دانشجویان را فراهم می‌آورند.
نقش دیپلماسی علمی در سیاست‌های ایران
سعید جلیلی، سردبیر برنامه، با اشاره به تحولات اخیر در دیپلماسی علمی ایران گفت: «دیپلماسی علمی به عنوان یکی از ارکان کلیدی در رشد و توسعه کشور، در حال تبدیل شدن به ابزاری مهم برای افزایش قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران است.» وی افزود، با وجود تغییر اولویت‌ها از جذب کمیت به جذب نخبگان علمی، ایران به دنبال ارتقای کیفیت جذب دانشجویان بین‌المللی و تقویت برنامه‌های آموزشی و پژوهشی است.
تحولات در جذب دانشجویان بین‌المللی
جذب دانشجویان بین‌المللی یکی از موضوعات مهم در دیپلماسی علمی است. سازمان امور دانشجویان با اجرای برنامه‌های بازاریابی بین‌المللی و افزایش تعداد رایزنان علمی در کشورهای مختلف، نقش مؤثری در تقویت این حوزه ایفا می‌کند. به گفته کارشناسان، ایران باید به چالش‌های موجود در جذب دانشجویان خارجی، از جمله مشکلات مالی و مشکلات زبانی، توجه بیشتری داشته باشد.
به‌علاوه، تجاری‌سازی پژوهش‌ها و تبدیل تحقیقات علمی به محصولات صنعتی نیز یکی از ملاک‌های رتبه‌بندی دانشگاه‌ها در سطح جهانی است. بسیاری از کشورها، تحقیقات علمی را به پروژه‌های صنعتی تبدیل کرده و این امر به ایجاد شرکت‌های دانش‌بنیان و نوآوری‌های اقتصادی منجر می‌شود.
استفاده مؤثر از پژوهش‌ها در صنعت و جامعه
یکی از مشکلات عمده در ایران، عدم کاربرد عملی مقالات علمی در صنایع و بخش‌های مدیریتی است. مجری برنامه در این زمینه گفت: «در بسیاری از کشورها، مقالات علمی پس از چاپ به پروژه‌های صنعتی تبدیل می‌شوند، اما در ایران بسیاری از تحقیقات تنها به مقالات و پایان‌نامه‌ها محدود می‌شوند.»
این موضوع به وضوح نشان‌دهنده نیاز به تغییر در فرهنگ استفاده از تحقیقات علمی در کشور است. استفاده از این تحقیقات در حل مشکلات صنعتی، اجتماعی و مدیریتی می‌تواند به بهبود کیفیت علمی و پژوهشی دانشگاه‌ها کمک کند.
دیپلماسی علمی، ابزاری برای پیشرفت
در پایان، کارشناسان و صاحب‌نظران تأکید کردند که دیپلماسی علمی و فناوری، به ویژه از طریق ارتقای همکاری‌های بین‌المللی و تجاری‌سازی تحقیقات علمی، می‌تواند جایگاه ایران را در سطح جهانی تقویت کند. کشورهایی که از این ابعاد علمی به‌طور مؤثر استفاده می‌کنند، قادر به توسعه پایدار و ارتقای جایگاه علمی خود در دنیای امروز خواهند بود.
دیپلماسی فناوری و نوآوری: ایجاد ارتباطات میان‌کشوری
محمد مهدی صادقی، دانشجوی ارشد رشته مهندسی مکانیک از دانشگاه تهران، در برنامه صدای دانشجو گفت: دیپلماسی فناوری به عنوان یک رویکرد کلیدی در توسعه اقتصادی و نوآوری، به تعاملات میان کشورها در استفاده از فرصت‌های علمی و فناوری اشاره دارد.» این نوع دیپلماسی به‌ویژه در حوزه‌های علمی و فناوری می‌تواند بستری مناسب برای تقویت روابط اقتصادی و بین‌المللی باشد.
دیپلماسی فناوری در حالی که بر تولید محصولات علمی و فناوری متمرکز است، دیپلماسی علمی نیز بر تبادل دانش و مقالات تمرکز دارد؛ این دو نوع دیپلماسی به‌طور همزمان می‌توانند کشورها را در سطح جهانی ارتقا دهند.
بررسی رتبه‌بندی‌های دانشگاهی: چالش‌ها و فرصت‌ها
محمدرضا میرباقری، دانشجوی ارشد رشته رایانش امن از دانشگاه شریف، دراین برنامه خاطرنشان کرد: شاخص‌های مهم در رتبه‌بندی‌های دانشگاه‌ها اشاره کرد. یکی از این شاخص‌ها، نسبت استاد به دانشجو است. در بسیاری از دانشگاه‌های معتبر، این نسبت تأثیر زیادی در کیفیت آموزش و پژوهش دارد.» زمانی که تعداد دانشجویان زیاد و تعداد اساتید کم باشد، کیفیت تدریس و پژوهش به شدت کاهش می‌یابد.
این در حالی است که در بسیاری از دانشگاه‌های ایران، مشکلاتی مانند کمبود استاد و مشکلات مالی موجب کاهش کیفیت آموزشی و پژوهشی شده است. همچنین، وی تأکید کرد که برای جذب دانشجویان بین‌المللی باید به بهبود شرایط آموزشی و کاهش هزینه‌های تحصیل توجه بیشتری صورت گیرد.
چالش‌های دانشگاه‌های ایران در جذب دانشجویان خارجی
در حوزه جذب دانشجویان خارجی، به‌ویژه از کشورهای هم‌جوار و منطقه، مشکلاتی مانند هزینه‌های بالای تحصیل و نبود برنامه‌های آموزشی به زبان‌های بین‌المللی مطرح است. میرباقری در این زمینه گفت: دانشگاه‌ها باید شرایطی را فراهم کنند که دانشجویان خارجی بتوانند به‌راحتی در برنامه‌های آموزشی و تحقیقاتی مشارکت کنند.
رتبه‌بندی‌های جهانی؛ مقالات علمی و تجاری‌سازی پژوهش‌ها
یکی از مهم‌ترین شاخص‌ها در رتبه‌بندی‌های جهانی دانشگاه‌ها، تعداد مقالات علمی و استناد به آنها است. به گفته کارشناسان، «مقالات علمی در صورتی که در نشریات معتبر منتشر شوند و مورد توجه جهانی قرار گیرند، می‌توانند به ارتقای جایگاه علمی کشورها کمک کنند.
در رتبه‌بندی‌های جهانی دانشگاه‌ها، یکی از اصلی‌ترین شاخص‌ها، میزان انتشار مقالات علمی و پژوهش‌ها است. این معیار‌ها معمولاً شامل تعداد مقالات منتشر شده، جایگاه نشریات علمی و میزان استناد به مقالات می‌شود. در نظام ارزیابی دانشجویان، به ویژه در مقطع دکترا، یک الزام دیگر وجود دارد: دانشجویان باید تعداد مشخصی مقاله منتشر کنند تا بتوانند فارغ‌التحصیل شوند. این مقالات باید ویژگی‌های خاصی داشته باشند تا به عنوان پیش‌نیاز فارغ‌التحصیلی در نظر گرفته شوند.
با این حال، یکی از چالش‌های مهم در این حوزه، عدم تطابق مقالات علمی با نیازهای عملی کشور است. به عبارت دیگر، ما در حال تولید علم و مقاله‌هایی هستیم که بسیاری از آنها ارتباط کمی با نیازهای عملی و صنعتی کشور دارند. این مقالات ممکن است در ژورنال‌ها و مجلات معتبر بین‌المللی منتشر شوند، اما در نظام ارزیابی علمی و فناوری داخلی کشور، هیچ جایگاهی نداشته و به حل مشکلات صنعت و جامعه کمک نمی‌کنند. این شکاف بین تولید علم و نیازهای واقعی کشور، یکی از مشکلات اساسی است که باید در سیاست‌های پژوهشی کشور مورد توجه قرار گیرد.
بازنگری در اولویت‌های علمی کشور: توجه به کاربردی بودن پژوهش‌ها
یکی از راه‌حل‌هایی که می‌توان به آن فکر کرد، این است که به جای مقایسه مداوم با رتبه‌بندی‌های جهانی، از منظر دیگری به وضعیت علمی کشور نگاه کنیم. باید به این نکته توجه کنیم که تا چه اندازه توانسته‌ایم مشکلات واقعی کشور را حل کنیم و در صنعت و حوزه‌های فناورانه اثرگذار باشیم. پژوهش‌ها باید به کاربردی شدن در صنایع و حل مشکلات جامعه منجر شوند تا بتوانند تأثیر مثبت در توسعه کشور داشته باشند.
در نهایت، اگر ما قادر باشیم نظام علمی و پژوهشی کشور را به گونه‌ای طراحی کنیم که تولید علم به طور مستقیم به نیازهای عملی و فناورانه کشور مرتبط باشد، می‌توانیم شاهد تحولی واقعی در صنعت و توسعه کشور باشیم.
جایگاه علمی ایران در رتبه‌بندی‌های جهانی
صمد نژاد ابراهیمی، مدیرکل دفتر سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی امور پژوهشی وزارت علوم، به اهمیت دو وظیفه اصلی در حوزه علم و پژوهش اشاره کرده است: حل مسائل کشور با استفاده از نتایج پژوهش‌ها و حفظ جایگاه علمی کشور. این دو مقوله باید به طور همزمان در دستور کار قرار گیرد. طی دو دهه گذشته، ایران توانسته است از رتبه ۵۴ در تعداد مقالات علمی به رتبه ۱۵ برسد، اگرچه در سال گذشته کمی افت داشتیم و پیش‌بینی می‌شود که امسال نیز این روند ادامه یابد.
در راستای دستیابی به اهداف توسعه‌ای، برنامه‌های هفتم توسعه کشور تلاش می‌کند تا در پنج سال آینده، رتبه ایران در تعداد مقالات علمی به رتبه ۱۴ برسد. این هدف با توجه به منابع موجود و چالش‌های موجود در زمینه دسترسی به منابع، هدفی سنگین است. یکی از اقدامات مهم در این راستا، ارتقای زیرساخت‌های پژوهشی کشور است. در این زمینه، در سال‌های اخیر حدود ۳ هزار میلیارد تومان به دانشگاه‌ها تزریق شده است تا تجهیزات و زیرساخت‌های علمی بهبود یابند.
چالش‌ها و فرصت‌های توسعه دیپلماسی علمی و جذب دانشجویان خارجی
یکی از دیگر چالش‌ها در حوزه پژوهش، جذب اساتید و دانشجویان بین‌المللی است. مشکلات اقتصادی و فرهنگی نظیر هزینه‌های بالای زندگی و تحصیل، ناآشنایی با زبان فارسی، و عدم تطابق استانداردهای علمی با معیارهای جهانی باعث شده که ایران نتواند به طور مؤثر در جذب نخبگان علمی جهانی موفق باشد. برای رفع این چالش‌ها، ایجاد زیرساخت‌های فرهنگی، آموزشی و اقتصادی لازم برای تسهیل فرآیند جذب و نگهداری دانشجویان بین‌المللی ضروری است.
به گفته میرباقری، فرصت‌های موجود برای دانشجویان و اساتید بین‌المللی در ایران به دلیل این موانع محدود است. این مسئله به طور مستقیم بر روند جذب و نگهداری نخبگان خارجی تأثیرگذار است و نیاز به بازنگری دارد.
اولویت‌گیری بر اساس نیازهای داخلی
یکی از دغدغه‌های اصلی کارشناسان، این است که بسیاری از پژوهش‌های علمی که در حال حاضر انجام می‌شود، بیشتر به نیازهای کشورهای غربی پاسخ می‌دهند تا نیازهای داخلی. این مسأله عمدتاً به دلیل آیین‌نامه‌های ارتقاء است که پژوهشگران و دانشجویان را به سمت موضوعاتی هدایت می‌کند که بیشتر برای جوامع غربی یا مجلات بین‌المللی مطلوب باشد تا پاسخگوی چالش‌های داخلی کشور خودمان. در این راستا، وزارت علوم می‌تواند اقداماتی را انجام دهد تا پژوهش‌ها و پایان‌نامه‌ها بیشتر به سمت نیازهای داخلی هدایت شوند.
ایجاد بستر‌های لازم برای ارتباط بیشتر بین دانشگاه‌ها و صنعت، و آموزش پژوهشگران و دانشجویان دکتری برای انجام پژوهش‌های کاربردی، یکی از راهکارهای مؤثر در این زمینه است. این امر می‌تواند به حل مشکلات داخلی کشور و بهبود وضعیت صنعتی و اقتصادی آن منجر شود.
بهبود سامانه‌های پژوهشی و صنعتی
در راستای تقویت ارتباط صنعت و دانشگاه، وزارت علوم سامانه‌هایی همچون «سامانه نظام ایده‌ها و نیازها» را ایجاد کرده است تا پژوهش‌ها و پروژه‌ها به نیازهای صنعت نزدیک‌تر شوند. در این سامانه، بیش از ۱۷ هزار پروژه صنعتی ثبت شده است که به پژوهشگران این امکان را می‌دهد تا پروژه‌های خود را با نیازهای صنایع مرتبط کنند.
در نهایت، باید توجه داشت که ارتقای جایگاه علمی ایران در سطح جهانی، نه تنها به افزایش تعداد مقالات علمی منجر می‌شود، بلکه به توانمندسازی کشور در حل مشکلات داخلی، به ویژه در حوزه‌های صنعتی و فناورانه نیز کمک می‌کند.
رمضان رحیمی عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس شورای اسلامی گفت: با توجه به گستردگی حوزه فعالیت کمیسیون آموزش، تحقیقات و فناوری که شامل آموزش و پرورش، دانشگاه‌ها، وزارت علوم و معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری می‌باشد، این کمیسیون وظیفه سنگینی در جهت ارتقای جایگاه علمی کشور بر عهده دارد. با عنایت به برنامه هفتم توسعه و ضرورت ارتقای رتبه علمی ایران در سطح جهانی، کمیسیون آموزش اقدام به برگزاری جلساتی با حضور کارشناسان و مسئولین مرتبط نموده است.
بیشتر بخوانید:
در این جلسات، با بررسی دقیق نظام‌های رتبه‌بندی جهانی همچون تایمز، شانگهای و لایدن، مشخص گردید که رتبه علمی کشور متأسفانه دچار افت شده است. لذا، ضرورت دارد تا تلاش‌های مضاعفی در جهت بهبود این وضعیت صورت پذیرد. برنامه هفتم توسعه، اهداف مشخصی را برای ارتقای رتبه علمی کشور تعیین نموده است که از جمله آنها می‌توان به افزایش تعداد مقالات علمی، ثبت اختراع، سهم محصولات دانش‌بنیان در تولید ناخالص داخلی، ارتقای شاخص نوآوری و افزایش تعداد دانشگاه‌های برتر جهان اشاره نمود.
به منظور تحقق اهداف مذکور، کمیسیون آموزش، تحقیقات و فناوری برنامه‌هایی همچون جذب دانشجوی خارجی، توسعه دیپلماسی علمی و تقویت همکاری‌های بین‌المللی را در دستور کار خود قرار داده است. برگزاری کارگاه‌های بین‌المللی، استفاده از ابزار‌های رسانه‌ای برای ترویج علم و طراحی نقشه راه جامع دیپلماسی علمی از جمله اقداماتی است که در این راستا می‌توان به آنها اشاره کرد. همچنین، تأمین منابع مالی پایدار و ایجاد تسهیلات برای حضور دانشجویان خارجی در دانشگاه‌های کشور، از دیگر اولویت‌های این کمیسیون می‌باشد.
با توجه به اهمیت موضوع، کمیسیون آموزش جلسه‌ای را با حضور نمایندگان وزارت امور خارجه و ستاد مشترک برگزار نموده تا در خصوص تسهیل ورود دانشجویان خارجی به کشور و ارتقای دیپلماسی علمی، هماهنگی‌های لازم صورت پذیرد.
برنامه هفتم توسعه بایستی به طور جدی به موضوع تقویت ارتباط صنعت و دانشگاه و تجاری‌سازی دستاورد‌های پژوهشی بپردازد. در این راستا، تأمین بودجه کافی و پایدار برای اجرای طرح‌های پژوهشی و برگزاری رویداد‌های علمی بین‌المللی ضروری است. همچنین، ایجاد سازوکار‌هایی برای انتقال دانش و فناوری از دانشگاه‌ها به صنعت و حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان، می‌تواند در این زمینه مؤثر باشد.
در حوزه دیپلماسی علمی نیز، برنامه هفتم توسعه بر لزوم افزایش تعاملات بین‌المللی و جذب دانشجویان خارجی تأکید دارد. اختصاص بودجه مناسب، ایجاد شبکه‌های علمی بین‌المللی و حمایت از حضور دانشمندان ایرانی در رویداد‌های علمی جهانی، از جمله اقداماتی است که می‌تواند به ارتقای جایگاه علمی کشور کمک کند.
جایزه مصطفی نیز به عنوان یک رویداد مهم در حوزه علم و فناوری، می‌تواند نقش موثری در تقویت همکاری‌های علمی با کشورهای اسلامی ایفا کند. شناسایی و تقدیر از دانشمندان برجسته جهان اسلام، انگیزه‌ای برای پژوهشگران جوان خواهد بود و به توسعه علمی منطقه کمک شایانی خواهد کرد.