داده‌های به‌دست‌آمده از ارزیابی‌های بین‌المللی و ملی تصویری هشداردهنده ارائه می‌دهند. نتایج آزمون «برنامه ارزیابی بین‌المللی دانش‌آموزان» (PISA) وابسته به سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD)، که عملکرد دانش‌آموزان ۱۵ ساله را در خواندن، ریاضی و علوم می‌سنجد، نشان‌دهنده روند نزولی در بلندمدت است. اگرچه در ابتدا همه‌گیری کووید-۱۹ عامل اصلی این کاهش تلقی شد، اما بررسی دقیق‌تر نشان می‌دهد که افت عملکرد از مدت‌ها پیش، بین سال‌های ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۸ آغاز شده بود.
این روند به دانش‌آموزان محدود نمی‌شود. بزرگسالان نیز در همه گروه‌های سنی افت مشابهی داشته‌اند، به‌ویژه در حوزه‌هایی مانند استدلال کلامی و منطق عددی. در تازه‌ترین ارزیابی سازمان همکاری و توسعه اقتصادی در سال ۲۰۲۳، کاهش نگران‌کننده‌ای در توانایی استفاده از استدلال ریاضی مشاهده شده است. در کشورهای با درآمد بالا، از هر چهار بزرگسال، یک نفر (معادل ۲۵ درصد جمعیت) توانایی بررسی اعتبار عبارات عددی را ندارد؛ در آمریکا، این رقم به ۳۵ درصد می‌رسد.
به نوشته نشریه ویک، در پس این روند، تغییری اساسی در نحوه مصرف اطلاعات دیده می‌شود. این کاهش همزمان با تغییر فرهنگی از متون به رسانه‌های بصری روی داده است‌ــ تغییری که کنجکاوی فعال را به مصرف منفعلانه محتوا تبدیل کرده است. بسترهای اجتماعی، پیمایش بی‌پایان و اعلان‌های مداوم محیطی را پدید آورده‌اند که در آن تمرکز عمیق جای خود را به تعامل سطحی و پی‌درپی داده است.
پژوهش‌ها نیز این موضوع را تایید می‌کنند. در تحقیقی از دانشگاه تگزاس در سال ۲۰۱۷ مشخص شد که وجود تلفن هوشمند، حتی خاموش، در نزدیکی فرد باعث کاهش عملکرد شناختی می‌شود. کسانی که تلفنشان را در اتاق دیگری گذاشته بودند، در آزمون‌ها عملکرد بهتری داشتند. این پدیده به «تخلیه ذهنی» تعبیر شده است.
عوامل دیگری نیز ممکن است در این کاهش نقش داشته باشند. پژوهشی از دانشگاه‌های ییل و پکن در سال ۲۰۱۸ نشان داد که آلودگی هوا عملکرد شناختی را به میزان قابل‌ملاحظه‌ای کاهش می‌دهد. در این تحقیق، عملکرد ۲۰ هزار نفر در آزمون‌های کلامی و ریاضی با داده‌های کیفیت هوا مقایسه شد و مشخص شد که هرچه قرارگیری در معرض آلودگی بیشتر باشد، تاثیر منفی آن بر عملکرد ذهنی شدیدتر خواهد بود.
همه‌گیری کووید-۱۹ نیز اوضاع را وخیم‌تر کرده است. طبق داده‌های اداره آمار آمریکا، تعداد افرادی که در سال ۲۰۲۳ مشکلات شناختی جدی مانند اختلال در حافظه، تمرکز یا تصمیم‌گیری را گزارش دادند یک میلیون نفر بیشتر از دوره پیش از همه‌گیری بوده است. مه ذهنی ناشی از کووید مزمن یکی از عوامل اصلی این افزایش شناسایی شده است. مطالعه‌ای در سال ۲۰۲۴ نشان داد عملکرد ذهنی افراد بهبودیافته از کووید-۱۹ در مقایسه با کسانی که هرگز به این بیماری مبتلا نشده بودند، به‌طور میانگین معادل کاهش سه نمره در ضریب هوشی بوده است.
در همین حال، ظهور سریع هوش مصنوعی با وجود مزایا، نگرانی‌هایی نیز ایجاد کرده است. به نوشته نشریه فوربز، برخلاف ابزارهایی مانند ماشین‌حساب که کار با آن‌ها هنوز به درک مفاهیم اولیه نیاز دارد، ابزارهای هوش مصنوعی می‌توانند کل کار را انجام دهند و به‌نوعی «به‌جای ما فکر کنند». این موضوع ممکن است به تضعیف توانایی‌های فکری کاربران منجر شود. مطالعه‌ای در دانشگاه پنسیلوانیا نشان داد دانش‌آموزانی که برای انجام تکالیف مدام از چت‌جی‌پی‌تی استفاده می‌کردند، در آزمون‌ها عملکرد ضعیف‌تری داشتند.
با این حال، پژوهشگران همچنان خوش‌بین‌اند. ظرفیت ذهنی انسان از بین نرفته است، اما پتانسیل به‌تنهایی کافی نیست‌ــ باید از آن استفاده شود.
